Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш

Эҳтиёж ва у орқали кишиларни мотивлаштиришни ифодаловчи 
модель
Жаҳон амалиётида мотивация воситасида унумли 
меҳнатга чорлашнинг турли назариялари мавжуд. Булар жум-
ласига:
- X (икс) ва Y (игрек) назарияси;
- Кутиш назарияси;
- Боисий (гигиеник) тозаланиш назарияси;
- Адолатлилик (ҳаққонийлик) назарияси;
- Эҳтиёжлар устунлиги назарияси.
Эҳтиёжлар устунлиги назарияси негизида киши-
лар эҳтиёжлари ва қизиқишлари орқали уларнинг 
меҳнатларини мотивлаштириш ғояси ётади. Буни қуйидаги 
чизмадан кўриш мумкин:
Бу ерда 1 – раҳбар бўйсунувчиларга эҳтиёж ва қизи-
қишларни четлаб таъсир кўрсатади (бу ерда қарорларнинг 
бажарилиши ҳеч кимни қизиқтирмайди);
2 – қўл остидагиларга фақат раҳбарнинг эҳтиёжи ва 
қизиқи шини инобатга олинган ҳолда таъсир ўтказилади (бу 
ерда қарорларнинг бажарилиши фақат раҳбарнинг манфаа-
тини кўзлайди).
3 – бошқариш ўзаро таъсир остида амалга оширилади. Бу 
ерда қарорнинг бажарилишидан ҳар иккала томон манфаатдор;

---

163
4 – таъсир қилиш фақат бўйсунувчиларнинг эҳтиёжи ва 
қизиқишига асосланади.
Мотивлаштириш воситасида бошқариш усули
1, 2 ва 4-ёндашувлар ходимлар ўртасида қарши ҳаракатга 
олиб келади. Натижада раҳбар ва жамоа, раҳбар ва айрим хо-
димлар эҳтиёжлари ўртасида номувофиқликнинг пайдо бў-
лишига сабабчи бўлади. Шу туфайли раҳбар мотишлашти-
ришни фақат эҳтиёж ва қизиқишлар ёрдамида амалга оши-
риши лозим.
Эҳтиёжлар устунлиги назарияси ҳам раҳбарлардан 
бошқаришни фақат эҳтиёж ва қизиқишлар воситасида, яъни 
3-ёндашув орқали амалга оширишни талаб қилади. Чунки 
бошқа (1, 2 ва 4) ёндашувларда қарши ҳаракат бўлиб, ходим-
лар ва жамоа билан раҳбарият ўртасида ихтилофларга олиб 
келиши мумкин.
9.2. Мотивлаштириш моделлари ва стратегияси.
(Хорижий давлатлар тажрибаси)
Мотивлаштириш назариясига асосланиб унинг турли 
моделлари ишлаб чиқилган ва амалиётда қўлланиб 
келинмоқда. Уларнинг асосийлари қуйидагилардир:

---

164
- оқилона (рационал) модель;
- инсоний муносабатларни мотивлаштириш;
- комплекс мотивлаштириш модели.
Оқилона (рационал) модель қуйидаги кўринишга эга: