Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

ЙТҲ юз берган жойдаги излар кўпинча воқеа содир 
бўлганлигидан далолат берувчи ягона манбадир. Уларни ўр-
ганиш эса, терговнинг дастлабки босқичида ҳодиса механиз-
мини билиш ва баҳо беришнинг ягона усули бўлиб қолади.
2-§. Тергов йўналишларини аниқлаш 
 
Йўл ҳаракати хавфсизлиги қоидаларини жиноий тарзда бузганликни 
тергов қилишнинг йўналишларини белгилаш- терговчининг дастлабки ва-
зифларини аниқлаши ва уларни ҳал этишнинг йўлларини танлаб олишини 
англатади. Бундай вазифа негизида терговчи олиб бораётган тергов ишла-
рининг дастлабки босқичида юзага келаётган вазиятларнинг таҳлили ёта-

---

ди. Ушбу босқичда тергов вазиятларининг ўзига хос хусусиятлари, асосан, 
авария юз бериши биланоқ йўл хавфсизлиги қоидаларини бузган шахслар 
ва ҳодиса бошқа иштирокчиларининг хулқ-атвори қандай бўлганлигига, 
ҳодисанинг шоҳидлари бор-йўқлигига, моддий ҳолатнинг қай аҳволдали-
гига, терговчи ҳодиса юз берган жойга етиб келганида излар сақланган-
сақланмаганлигига ва бошқа ҳолатларга боғлиқ бўлади. Санаб ўтилган ва-
кторлар объектив ва субъектив сабаблар билан боғлиқ бўлган турли ри-
вожланишига сабаб бўлади. Вазиятнинг қулай ёки ноқулай деб эътироф 
этилиши иш олиб борилаётган пайтда тергов қилинаётган воқеанинг ҳола-
тлари тўғрисида ахборот олиш имкониятига боғлиқ.
Айбдорларнинг жиноят изларини яширган ҳолда воқеа содир бўлган 
жойдан яшириниши, шоҳидларнинг йўқлиги ёки уларнинг яшаш жойлари 
номаълум, ҳодиса юз берганлиги ҳақидаги маълумот ЙҲХХ ходимига ёки 
терговчига жуда кеч хабар қилинган бўлиб, вазият жиддий ўзгариб кетган 
бўлса, энг мураккаб, бинобарин, энг ноқулай вазият ҳисобланади. Бундай 
ҳолларда терговнинг асосий йўналиши ахборот манбаларини қидириш: 
яширинган ҳайдовчиларни қидириш, воқеанинг гувоҳи бўлиши эҳтимол 
тутилган шахсларни аниқлаш, воқеа ҳолатларига аниқлик киритиш мум-
кин бўлган жиноятнинг сақланиб қолган моддий изларини топиш ва шу 
кабилардан иборат бўлиши керак. Бундай вазият учун ноаниқлик даража-
сининг юқорилиги хос хусусият бўлиб, исботловчи ахборотларнинг эҳти-
мол тутилган манбалари аниқланмагунча бошқа бирор-бир масаланинг 
ҳал этилиши мумкин эмас.
Тергов учун қулай вазият юзага келаётганида, масалан, ҳодиса қат-
нашчилари ва гувоҳлар терговчи етиб келгунига қадар ўз жойларида қол-
са, изларни сақлаб қолиш учун ўз вақтида чоралар кўрилса ва ҳодиса со-
дир бўлган жойдаги ҳолатнинг ўзгаришсиз қолиши таъминланса, тергов 
йўналишини белгиловчи вазифа характерини, яъни қатнашчиларнинг хат-

---

ти-ҳаракатларида жиноят таркиби белгилари бор-йўқлигини аниқлашдан 
иборат бўлади. Бунинг учун, энг аввало, ҳодиса юз берган жойда ҳозир 
бўлган барчанинг (ЙТҲ қатнашчилари, шоҳидлар, жабрланувчилар) кўр-
сатмалари ва тушунтиришларини процессуал воситалар ёрдамида мус-
таҳкамлаш ва бу далилларни ҳодиса юз берган жойни кўздан кечириш жа-
раёнида ўрганилган моддий ҳолат билан таққослаш зарур. Агар терговчи 
тергов йўналишини белгилаб ва кейинчалик исбот қилиниши лозим 
бўлган аниқ вазиятларда барча ҳолатларни аниқлаб олса, у жараён да-
вомида катта кийинчиликларга дуч келмайди. 
Дастлабки босқичда ЙТҲни тергов қилишнинг йўналишларини бел-
гилаб олиш-текширилаётган воқеага доир маълумотлар ўта тақчил бўлган 
бир шароитда терговчи ишини аниқ мақсадга қаратилишига ёрдам беради-
ган энг умумий тарздаги ҳаракат режасинигина ишлаб чиқишни англата-
ди, холос. ЙТҲ юз берган жойни кўздан кечиришдан олдиноқ, ҳодиса 
иштирокчилари, шоҳидлари ва ҳодиса юз берган жойни қўриқлаётган 
ЙҲХХ ходимларидан олинган тушунтиришлар дастлабки маълумотлар 
ҳисобланиб, тергов таҳминларининг асосини ташкил этиши мумкин 
Тўғри, терговнинг дастлабки босқичида бундай маълумот ҳодиса-
нинг характери, аварияга олиб келган сабаблар, ҳодиса айбдорлари ва бо-
шқа шу кабилар тўғрисида умумий таҳминлар қилиш учунгина етарли 
бўлади, холос. Воқеанинг характери тўғрисидаги одатдаги таҳминлар 
қуйидагича бўлиши мумкин: 1) ЙТҲ йўл ҳаракати хавфсизлиги қоидалари-
ни жиноий тарзда бузганлик натижасида рўй берган; 2) ЙТҲ жиноят тар-
киби аломатларининг доирасига кирмайдиган ҳаракатлар туфайли келиб 
чиққан; 3) ЙТҲ бошқа жиноятни яшириш учун ниқоб сифатида ташкил 
этилган; 4) ЙТҲ транспорт воситасидан жиноят қуроли сифатида қасддан 
фойдаланилганлиги оқибатида юз берган. 

---

Воқеанинг характери тўғрисидаги таҳминларни тақсимлаш ёки рад 
этиш ҳодиса юз берган жойни кўздан кечиришнинг дастлабки натижалари 
ва воқеа қатнашчиларининг дастлабки тушунтиришлари олинганидан 
кейиноқ мумкин бўлади. Ҳудди мана шу маълумотлар ЙТҲнинг сабабла-
ри, йўл ҳаракати хавфсизлиги борасида йўл қўйилган қоидабузарликлар, 
уни содир этган шахслар, яшаш жойлари ва бошқа шу кабилар тўғрисида 
хусусий таҳминлар қилиш учун дастлабки маълумот сифатида хизмат қи-
лади. Терговнинг асосий йўналишларини белгиловчи вазифаларга, 
шунингдек, илгари сурилган тергов таҳминларини тасдиқлаш ёки рад 
этиш учун зарур жавоблар топиш мақсадида ҳал этилиши лозим бўлган 
аниқ масалаларга асосланган ҳолда терговнинг энг умумий режаси тузи-
лади. Дастлабки тергов ҳаракатлари ва тезкор қидирув чора-тадбирлари 
ёрдамида ҳали аниқланмаган, аммо исбот қилиниши лозим бўлган 
таҳминларни илгари суришга, терговни давом эттиришнинг кенг режаси-
ни ишлаб чиқишга киришиш имконини берадиган маълумотлар базасини 
яратади.