Ўзбекистон републикаси

Қидириш ва разведка қилиш тўғрисидаги фаннинг предмети саноат учун яроқли фойдали қазилма конлари ҳисобланади. Саноат учун яроқли конлар деб ишлаб чиқариш кучларини хозирги ривожланиш даражасида техник ва иқтисодий жихатдан ишга тушириш мақсадга мувофиқ ҳисобланган фойдали қазилмаларнинг табиий тўпламига айтилади. Бундан фарқли ўлароқ, саноат учун яроқсиз конлар деб хозирги тараққиёт даражасида кондан фойдаланиш самарасиз бўлган минералли табиий ҳосилаларга айтилади. Саноат учун яроқсиз конларни захирадаги конлар билан аралаштириш мумкин эмас. Захирадаги конлар ҳам саноат миқёсидаги конлар ҳисобланади, лекин уларни айни пайтда ишга тушириш мақсадга мувофиқ ҳисобланмайди. Саноат учун яроқсиз ёки ҳали ўрганилмаган ва баҳоланмаган минерал ҳосилалар, маъданлашиш, кўмир ёки нефт намоён бўлган жойлар ва х.к. деб аталади.
Қидириш ва разведка қилиш объекти–фойдали қазилма(маъдан) бўлиб, у “бўш жинслар” деб аталувчи жинслардан ташкил топган геологик ётқизиқлар орасида жойлашган геологик таналарни ҳосил қилади.
Фойдали қазилма конлари қидириш ва разведка қилиш жараёнларида минерал хом–ашёларни қазиб олишнинг энг мақсадга мувофиқ усуллари ажратилади ва улардан иқтисодий жиҳатдан энг самарали, максимал тўла фойдаланиш мумкин бўлганлари танланади.
“Бўш жинслар” фойдали қазилмалардан иқтисодий ёки геологик–иқтисодий кўрсатгичлари бўйича фарқ қилади. Шунинг учун қидириш ва разведка қилишнинг назарий асосларини минерал хом–ашёларни қазиб олиш, уларга ишлов бериш ва қайта ишлаш масалалари ташкил қилади.
Фойдали қазилма ётқизиқлари ва умуман конлар–турли шаклдаги геологик таналардир. Уларнинг ҳосил бўлиши ва маконда жойлашуви геологик қонуниятлар билан бошқарилади, шунинг учун уларни билиш қидириш ва разведка қилиш назариясини билиш каби ўта муҳимдир.
Фойдали қазилма конлари ер қобиғида кўп қиррали ва мураккаб жараёнлар натижасида шаклланадилар ва жойлашадилар. Геологик тана–кўп омилли ҳосила бўлиб, уларнинг геологик жойлашувининг қонуниятлилиги ўзининг табиатига кўра эҳтимоллилик ҳарактерига эга. Уларни аниқлаш ва тушиниб олиш геологик, геофизик ва геокимёвий кузатиш усулларини қўллаш ва умумлаштиришдан ташқари, математик асослашни ҳам талаб этади. Коннинг қиймати, қазиб олиш техника ва технологиялари ҳамда иқтисодиётини аниқловчи, хом–ашёларга ишлов бериш ва уларни қайта ишлаш тоғ–саноат параметрлари ўзгарувчандир, шунинг учун ҳам уларни қидириш ва разведка қилиш натижалари ҳам турлича бўлади. Ўрганилаётган маконда уларнинг ўзгарувчанлик даражаси ва ҳарактери параметрларининг ўртача қийматини олдиндан айтиб беришда уларни кўп омилли ва эҳтимолли ходиса сифатида моделлаштириш учун кўп холларда эҳтимоллар назариясини қўллаш талаб этилади.
Шундай қилиб, қидириш ва разведка қилиш объекти моҳиятини учта фан усуллари очиб бериши ва таърифлаши мумкин. Булар: иқтисодиёт, геология ва математика, ушбу фанлар кўрилаётган фаннинг назарий пойдевори ҳисобланади. Қидириш ва разведка қилиш вазифаларини ечишда кўрсатиб ўтилган фанлар усуллари мажмуасини қўллаш талаб этилади.
Конларни қидириш ва разведка қилиш тўғрисидаги фаннинг ўрганиш усули кенг маънода баҳолаш демакдир. Саноат учун яроқли конларнинг жойлашаш шароитларини тушунтириш учун, уни литологик, структуравий, минералогик, геокимёвий ва геофизик ҳусусиятлари билан аниқланадиган табиий геологик ҳолатини баҳолаш ишлари бажарилади. Саноат учун яроқли конларни баҳолашнинг энг самарали йўллари ва усулларини тушунтириш учун геологик, техник ва иқтисодий маълумотлар йиғиндиси асос қилиб олинади. Тадқиқ этилаётган объектнинг геологик баҳолаш асосида, баъзи бир техник воситалар ва геология-разведка ишларини тежаш имкониятларини баҳолаш орқали фойдали қазилма конларини қидириш ва разведка қилиш амалиёти амалга оширилади.
Ҳар қандай объектнинг (геологик худуд, маъдандор структура, кон, фойдали қазилма танаси) ёки унинг айрим элементларини баҳолаш маълумотларни қуйидаги икки хили асосида амалга оширилади: 1) геологик, минералогик, геокимёвий ва геофизик кўрсатгичларни тўғридан-тўғри кузатиш, ўлчаш ва аниқлаш; 2) геологик тузилиш ва объект шакллари ҳақидаги ўхшашликлардан келиб чиқадиган, моддий таркиб ва бир турдаги табиий хосилаларнинг минераллар комплекси ва кимёвий элементларининг тарқалиш ҳусусиятлари тўғрисидаги тасаввурлар ва тахминлар. Шунинг учун геология-разведка амалиётида объектни тўғридан-тўғри идрок этиш билан бирга таққослаш усули ҳам катта аҳамиятга эга. Ушбу усул табиий геологик ҳодисаларни тушуниш воситаси сифатида ҳар қандай конни қидириш ва разведка қилишнинг дастлабки босқичида устунликка эга бўлади. Бу усул конни тавсилий ўрганиш ва эксплуатация қилишда унча катта аҳамият касб этмасада, геология-разведка жараёнларининг барча звеноси учун ҳос ҳисобланади.
Конларни қидириш ва разведка қилиш тўғрисидаги фаннинг асосий мақсади бўлажак мутаҳассисни топилган коннинг саноат учун яроқли турини аниқлаш, уни ўрганишнинг самарали усулларини танлаш ва саноат аҳамиятини аниқлаш учун зарур бўладиган билим ва кўникмалар билан қуроллантиришдир.
Фойдали қазилма конларини қидириш ва разведка қилиш бир бутун жараён бўлиб, у икки хил кўринишдаги ишларни ўз ичига олади. Бу ишларни бажаришдан кўзланган мақсад: 1) янги конларни излаш ёки қидириш; 2) топилган конни саноат аҳамиятини аниқлаш ёки разведка қилишдир.