Ўзбекистон републикаси

1.2. Фойдали қазилма конларини қидириш ва разведка қилиш тўғрисидаги фаннинг назарий асоси, моҳияти, предмети ва мақсади
Н а з а р и я қачонки, унга асосланиб номаълум ҳодисалар ва жараёнлар ёки уларнинг ўзига ҳос ҳарактерли ҳусусиятларини олдиндан қўра билиш ёки айтиб бериш мумкин бўлсагина у ўзининг ҳақиқий номини оқлайди. Назария асосига қурилган олдиндан айтиб бериш б а ш о р а т деб аталади. Қидиришни режалаштириш у ёки бу фойдали қазилмаларга нисбатан худуднинг истиқболлилигини башоратли қиёсий баҳолаш асосида олиб борилади. Қидириш – разведка қилиш ишлари бўйича конни баҳолаш–бу фойдали қазилма бўлиши мумкинлиги, унинг сифати ва қазиб олиш шароитлари ҳақида олдиндан айтишдир. Разведка ишларини олиб боришда лойиҳа режалари ва кесмалар башорат қурилмалари бўлиб хизмат қилади. Булар лайиҳалаштириш ва разведка қилиш ишларини бошқаришнинг асоси ҳисобланади. Ҳар бир разведкалаш лаҳимларини ўтиш, унинг лойиҳа кесмаларини тузиш, маъданли тана йўналиши ва чуқурлигини ҳисоблаш учун жой танлаш вақтида, ўрганилаётган участканинг геологик тузилиши, тоғ жинслари ва фойдали қазилмаларнинг ётиш шароитлари ва бошқалар ҳақида озми-кўпми асосланган тахминлардан келиб чиқилади.
Ҳар қандай геологик суръатга олиш, қидириш ва разведка қилиш маълумотларини умумлаштириш ўзида башорат элементларини сақлаши табиий, чунки геологик кузатув нуқталарида кузатиладиган кузатув нуқталарининг параметрлари қиймати бир нуқтадан кейингисигача ўзгариб боради.
Баъзан шундай фикрлар ҳам мавжудки, башоратлаш кесмалари бўлган худуд учун масалан, металогенетик ҳарита тузиш учун, разведкалаш қудуқлари ёки кондан фойдаланувчи корхонанинг тезкор режаси башоратли тузилмаларни қиёслаш учун асос бўла олмайди. Бундай қарашларнинг тўғрилигини қатъий воз кечиш лозим. Бу ерда унча катта фарқ йўқ, у ёки бу холда ҳам вазифа битта–у ҳам бўлса хазирги вақтда номаълум бўлган ходисани ёки унинг тавсифини асосли равишда олдиндан кўра билишдир. Фақат уларнинг фарқи қидириш миқёсида бўлиб, биринчи ҳолатда бу миқёслар 1:1000000 – 1:200000, иккинчи ҳолатда 1:50 – 1:100 бўлади. Айтиш жоизки, йирик миқёсли башорат хариталари майда миқёсли хариталарга қараганда анча самарали бўлади. Геолог–разведчик учун башоратлаш хариталарини тузиш, унинг асосий ишлари элементларидан бири ҳисобланади. Шунинг учун башоратлашнинг назарий асослари ва усулларини ишлаб чиқиш ва ундан фойдаланишни билиш лозим бўлади. Бўлажак геологларни тайёрлаш, уларнинг келажакдаги амалий фаолиятини таъминлаш ва геология-разведка ишларидан воқиф қилишда уларга кенг қамровли геологик фанлар билан бир қаторда, техник ва иқтисодий фанлардан ҳам чуқур билим бериш талаб этилади. Бу ўринда геологияга доир фанлар орасида “Фойдали қазилмаларни қидириш ва разведка қилиш” фани муҳим ўрин эгаллайди. Чунки ер ости қазилмаларини қидириш, топиш ва улардан фойдаланиш ишларини амалга ошириш табиатни ўзини англаш каби ўта мураккаб ва машаққатли иш бўлиб, табиатнинг бу сир-асрорларини очиш геолог-разветчикдан чуқур билимга, малакага ва кўникмага, шунингдек, сабр-тақат ва мустаҳкам иродага эга бўлишни талаб қилади. Шунинг учун фойдали қазилма конларини самарали аниқлаш ва баҳолаш имкониятини берувчи ушбу фанни тизимли ўқитиш муҳим аҳамиятга эга.
Фойдали қазилмаларни қидириш ва разведка қилиш тўғрисидаги ушбу фан, саноат учун яроқли конларини қидириш, разведка қилиш ва энг самарали баҳолаш йўлларини ўргатувчи амалий фан ҳисобланади. Бу фан тоғ саноати негизида ривожланган ва ўзига геология, минералогия, геофизика, геокимё ва бошқа табиий фанларнинг илғор ютуқларини сингдирган. Бу фан қидириш ва разведка қилишнинг техник воситаларини ташкил этиш билан боғлиқ бўлган техник фанларга, саноат учун яроқли фойдали қазилма конларининг иқтисодий аҳамиятини баҳолашда хал қилувчи рол ўйновчи иқтисодий фанларга таянади.