Ўзбекистон републикаси

2.3.Фойдали қазилмаларнинг сифати. Фойдали қазилмаларнинг кимёвий ва минералогик таркиби, уларнинг техник ва технологик ҳусусиятларини, қайта ишлаш усулларини, воситалари ва баҳосини ҳамда фойдаланиш самарадорлигини белгилайди. Бу эса фойдали қазилманинг қийматини(сифатини) ҳарактерлайди.
Фойдали қазилмаларнинг кимёвий таркибида фойдали ва зарарли компонентлар ажратилади. Фойдали компонентлар–бу кимёвий элементлар ва уларнинг бирикмалари бўлиб, уларни ажратиб олиш мақсадида қазиб олинади, зарарли компонентлар-қайта ишлаш қийин бўлган ёки улардан олинадиган фойдали қазилмаларининг сифатини пасайтирадиган таркибий қисм. Масалан, темир рудаси ва кўмир таркибидаги унча катта миқдорга эга бўлмаган олтингугурт(0,3%дан кўп) ва фосфор(0,15%дан юқори) чўянга ва пўлатга мўртлик ва синувчанлик ҳусусиятини беради. Агар улардан қайта ишлаш вақтида қутилишга эришилса (ҳар бир 1% олтингугурт ва 0,1% фасфорга), унда бу эритиш унимдорлигини тахминан 5% га камайтиради. Лекин, шуни ҳам назарда тутиш керакки, олтингугурт ва фосфор ҳам ўзига ҳос фойдали компонентлар ҳисобланади ва агар уларни темир рудаси ва кўмирдан ажратиб олинса, улар фойдали компонентларга нисбатан қўшимча қимматга эга бўлади.
Кўпчилик ҳолларда маъданлар ўзида асосий компонентдан ташқари йўл-йўлакай компонентларни ҳам сақлайди. Баъзан уларни жуда кўп бўлмаган миқдорда қазиб олинган ҳоллари иқтисодий жиҳатдан самарали бўлмаслиги мумкин, аммо асосий компонентлар билан йўл–йўлакай ажратиб олишда улар жуда юқори қийматга эга бўладилар ва бир қатор муҳим ва ноёб элементларнинг муҳим хом ашё базаси ҳисобланадилар. Масалан, баъзи бир мис–никелли маъданлардаги ҳаммага маълум бўлган йўл–йўлакай компонентларидан–платиноидлар; бир қатор магнетитли конлардаги–кобальт; мис–қўрғошин–цинк маъданларидаги кумуш, олтин, кадмий, теллур; кўмир конларидаги–германий ва уран ва бошқалар. Кўпинча асосий фойдали компонентлар бўйича кон қийматини икки баробарга оширади, ҳатто уларнинг захиралари бу компонентларнинг йирик мустақил конларидагига нисбатан ҳам юқори бўлиши мумкин. Фойдали қазилма сифатини баҳолашда, албатта уни мажмуавийлик ҳарактерини ҳисобга олиш лозим, чунки фақат асосий компонентлар бўйича баҳолаш жуда яқинлашган ва қўпол ечим ҳисобланади.
Кўпчилик фойдали қазилмалар, масалан, асбест, слюдалар, олмослар, пьезооптик хом ашёлар, каолин, гиллар, графит ва бошқа тоғ-маъдан хом ашёлари деб аталувчи гурухлар сифатини аниқлаш учун уларнинг физик ҳоссалари ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Бу ерда фойдали қазилма навининг Давлат стандартлари талабларига жавоб бериши ва ҳар бир нав унимини хом ашёнинг оғирлик ёки ҳажмий бирлигига мувофиқлиги муҳимдир.
Маъданлар миқдори ва навларининг таркиби бўйича бой, оддий(ўртача) ва сийрак маъданларга фарқланади. Қўпол бўлсада бу бўлинишни қуйидагича ўзгартириш мумкин:
- сийрак-кондициядан паст,
- камбағал-кондицияларга яқин, аммо улардан бирмунча юқори,
- бой-бойитилмасдан тўғридан–тўғри заводга қайта ишлаш учун юборилиши мумкин бўлган маъданлар, масалан, таркибида 50%дан кўп темир сақловчи темир маъданлари шулар жумласидандир. Шуни ҳам унитмаслик керакки, бошқа металлар(қалай, вольфрам) бевосита металлургик эритиш учун яроқсиз бўлиб, уларни бойитиш талаб этилсада, юқори фоизли бой маъданлар сирасига киради.
Фойдали қазилмаларнинг сифати нафақат улар таркибидаги фойдали компонентлар миқдори ва навлари билан, балки уларнинг технологик ҳусусиятлари билан ҳам аниқланади. Улар кўпинча металли ва металсиз фойдали қазилмаларни баҳолашда ҳал қилувчи омил бўлиб ҳисобланади. Қамбағал ва ҳатто сийрак, лекин осон боювчи маъданлар кўпинча, ўртача, аммо қийин бойитиладиган ёки метални ажратиб олиш учун катта миқдорда энергия, ноёб материаллар ва меҳнат сарф қилинадиган маъданларга нисбатан катта иқтисодий самара беради.
Фойдали қазилмаларнинг бойитилганлиги улардан технологик намуналар олиш ва синовлар ўтказиш натижасида аниқланади.
1–жадвалда металли конларнинг захира миқёси бўйича гуруҳланиши келтирилган.
1 – жадвал