Ўзбекистон републикаси

2.2.Ётқизиқлар қалинлиги. Ётқизиқлар қалинлиги қийматларини қўриб чиқишда биринчи навбатда, ишчи(кондицион) ва ишчи бўлмаган (нокондицион) қалинликларга ажратилади. Ётқизиқларнинг умумий ишчи контурини ўрнатиш зарур бўлади, яъни кондицион қалинликка эга бўлган майдонларни контурлаш лозим. Ётқизиқнинг умумий ишчи контури ичидаги айрим нуқталарда, блокларда ва участкаларда улар ишчи бўлмаган қалинликка эга бўлиши мумкин. Агар ишчи бўлмаган қалинликдаги нуқта ёки ишчи контур ичида ётқизиқларнинг тўла кириб бориш нуқтаси мавжуд бўлмаса, тананинг ётиши узуликсиз ҳисобланади. Агар ишчи контур ичида нокондицион блоклар ва катта ёки кичик майдон участкалари мавжуд бўлса, унда бу ётқизиқ узуликли ётишга эга ҳисобланади. Амалиётда тоғ ва разведка ишларида қалинликнинг турғунлиги ёки ётқизиқлар турғунлиги тушунчаси қўлланилади. Бу тушунча узиликлиликнинг тескариси, аммо унга ишчи контурнинг майдон қиймати кўратгичлари ҳам киради. Турғунлилик бўйича одатда ётқизиқларнинг қуйидаги тўртта тури ажратилади:
1. Турғун–узуликсиз ётқизиқлар, шахта майдони, кон, худуд ва ҳатто ҳавза доирасида ишчи қалинликка эга бўлади. Баъзан чўкинди конларда ётқизиқларнинг ишчи контурининг майдони ўнлаб ва юзлаб квадрат километрларга етади;
2. Нисбатан турғун ётқизиқлар–ишчи контур майдони доирасида айрим нуқталар ва ҳатто ишчи бўлмаган қалинликка эга бўлган унча катта бўлмаган блоклар учрайди. Бундай блокларнинг умумий майдони ишчи контурнинг барча майдонининг 25%дан кўп бўлмаган қисмини ташкил қилади;
3. Турғун бўлмаган–узиликли ётқизиқлар. Аҳамияти нуқтаи назардан турлича бўлиб майдонларнинг умумий ишчи контури ичида ишчи бўлмаган қалинликка эга бўлган(ёки “бўш” жинслар блоки), ишчи контур майдонининг 50%гача бўлган қисмини эгалловчи блокларда учрайди;
4. Ўта турғун бўлмаган ётқизиқлар–нисбатан унча катта бўлмаган майдонларда ишчи қалинликга эга бўлган блоклар, “бўш” жинслар ёки ишчи бўлмаган қалинликка эга бўлган участкалар орасида учрайди. Ишчи блокларнинг умумий майдони умумий ётқизиқлар майдонининг 50% қисмидан кам бўлади.
Баъзан қалинлиги бўйича ўта узуликли ётқизиқлар атрофида унча катта бўлмаган кулиссимон ва бир горизонт ёки зона доирасида тартибсиз ётувчи таналар учрайди. Унча катта бўлмаган майдонларда бундай таналарнинг ҳар бирини алоҳида контурлаш ва қазиб олиш самарасиз ҳисобланади. Бундай ҳолларда бутун горизонтни ёки зоналарни маъдандорлик (маҳсулдорлик) коэффиценти бўйича кондициялаш масаласини ечишга тўғри келади (маҳсулдор горизонтнинг ва ундаги фойдали қазилмаларнинг ҳажмий нисбатлари бўйича). Бундай ётқизиқлар баъзан саноат нуқтаи назардан истиқболли ҳисобланади. “Бўш” жинсларнинг ифлосланиши (ёндош жинслар ҳисобига асосий маъдан кондициясининг пасайиши) оқибатида улардаги фойдали қазилма сифати анча паст бўлади лекин, захираларининг катталиги билан ажралиб туради. Уларни фойдали қазилмалар билан бирга қазиб олишга тўғри келади. Бу каби ётқизиқларнинг турғунлигини маҳсулдор горизонтлар (зоналар) бўйича, фойдали қазилмаларнинг айрим тўпламлари бўйича аниқланади.
Ётқизиқлар (горизонтлар, зоналар)нинг узиликсиз ишчи контури маъданлашишдан кейинги эпигенетик жараёнлар натижасида алоҳида блокларга ажралган бўлиши мумкин, натижада ётқизиқлар бурмаланади, уларнинг яхлитлиги бузилади, баъзан маконда блоклар аралашиб кетади. Бундай жараёнларга, масалан, маъданлашишдан кейинги жараёнлар, магматик жинсларнинг ёриб чиқиши, эррозия ва бошқалар киради. Ётқизиқларнинг сингенетик ёриб чиқиши, қоидага кўра, аста-секин, бир текис давом этса, эпигенетик–кескин, сакрашли давом этади.
Ётқизиқларнинг турғунлигини ўрганиб, ётқизиқларнинг қалинлиги бўйича геологик(генетик) ўзгарувчанлик табиати ҳақидаги масалани ечиш зарур, чунки бу уни қалинлигидаги ўзгарувчанлик қонуниятларини аниқлаш учун асос бўлиши мумкин.
Ётқизиқларнинг ишчи қалинлигини турғунлик даражаси ва ҳарактеридан ташқари, уни қазиб олиш учун, ишчи контур доирасидаги ётқизиқнинг ўлчами ва қалинлигидаги ўзгаришлар ҳарактери катта аҳамиятга эга. Маълумки, ётқизиқлар қалинлигининг камайиши тоғ ишлари самарадорлигини пасайишига олиб келади. Ётқизиқлар қалинлиги ўзгарган жойларда лаҳимлар ўтиш технологияларини ўзгартириш ва бошқа қазиб олиш тизимларини қўллаш, зарур бўлган блокларни контурлашда айниқса муҳимдир.
Тоғ ишларида қалинлик бўйича ётқизиқларнинг одатда бешта синфга ажратилади:
1) кичик – 1,0 – 1,5 м;
2) ўртача – 1,0 – 1,5 дан 3 – 4 метргача;
3) қалин – 3 – 4 дан 8 – 10 метргача;
4) жуда қалин – 10 – 50 м;
5) ўта қалин – 50 м.дан катта.
Ётқизиқларнинг ётиш бурчаги тик бўлган ҳолларда қатлам бўйича кондициялар камаяди, бундай шароитларда қалинликлар синфининг чегаралари учун мос равишда қуйи чегараларни қабул қилиш лозим.
Ётқизиқлар қалинлиги билан бир вақтда уларнинг ички тузилиши ҳам ўрганилади. Ётқизиқлар ичидаги “бўш” жинсли кичик қатламларнинг йўл қўйиладиган қалинлиги ва уларнинг фойдали қазилмали кичик қатламлар қалинлиги орасидаги нисбати кондиция билан аниқланади.