Ўзбекистон републикаси

2.4.Маъданли таналарнинг ётиш шароити. Маъданли таналар ётиш бурчакларининг қийматлари бўйича қуйидагича фарқланади:
а) горизонтал ётиш;
б)ўта ясси ётиш(0 – 5^о);
в) ясси ётиш (5 – 25^о);
г)қия ётиш(25 - 45^о);
д) тик ётиш (45 - 60^о);
е) ўта тик ётиш(60 - 90^о).
Ётиш йўналиши ва бурчаклари бўйича бир хил бўлган блоклар жинсларнинг горизонтал, ясси, қия ёки тик ётишидан қатъий назар оддий ётишни ҳарактерлайдилар. Мураккаб ётиш ётқизиқларнинг яссидан қияга ёки қиядан тикга ва башқа холатларда(айниқса кескин) ўзгарган вақтда кузатилади. Кескин ўтиш қанча катта бўлса, ётиш бурчаги ва ётиш йўналишининг қийматлари ҳам шунча кўп ўзгаради, конларни разведка қилиш ва ишга тушириш учун шароит анча мураккаблашади. Бир ҳил бурманинг ўзида турли даражада мураккабликка эга бўлган участкалар кузатилиши мумкин. Масалан, бурманинг қанотларида оддий ётишни, унинг юқори қисмида мураккаб тўлқинсимон ётишни ва иккиламчи бурмаланиш билан боғлиқ мураккаблашган, бурманинг қулф қисмидаэса ўта мураккаб ётишни кузатиш мумкин.
Қоидага қўра, ўта мураккаб пликатив дислокациялар, дизъюнктив бузилишлар, ювилиш зоналари, жинсларнинг эзилиши, блокли жинслар ва фойдали қазилмаларнинг физик ҳоссаларининг кескин ўзгариши билан ҳарактерланади. Дизъюнктив бузилиш даражаси асосан ётқизиқларнинг йўналиши ва ётиши бўйича узунлик бирлигидаги бузилишлар сони билан ҳарактерланади. Агар дизъюнктив бузилиш фойдали қазилмалар доирасидан ташқарига чиқса тоғ ишларини қийинлаштиради. Йирик, аммо кам сонли бир неча ўнлаб ва юзлаб метрли дизъюнктив бузилишлар, одатда амплитудаси бўйича унча катта бўлмаган, аммо кўп учрайдиган бузилишларга нисбатан кам қийинчилик туғдиради деб ҳисоблаш мумкин.
Йирик бузилишларни деярли ҳар доим геологик ҳариталаш ва геофизик усулларнинг маълумотлари бўйича аниқлаш мумкин. Разведка босқичида уларни чуқурликда кесиб ўтиш учун фақат қўшимча лаҳимлар ўтиш зарур. Улар кўпинча шахта майдонлари ва участкаларнинг табиий чегаралари ҳисобланади.
Кўп ҳолларда геологик суръатга олиш ва бурғулаш ишлари ёрдамида разведка қилиш вақтида айрим майда бузилишларни аниқлаб бўлмайди. Улар олдиндан номаълум бўлганликлари учун нафақат тайёрлов, балки тозалаш ишларини ўтказишни ҳам қийинлаштиради. Тектониканинг бундай ҳарактери ҳам турғунсизлик, ётқизиқларнинг том қисмини ўпирилиши ва ағдарилиши, сув ва газларнинг ёриб чиқиши учун сабабчи бўлади. Тектоник мураккабликнинг охирги даражаси майда сиқилган бурмалар билан кўплаб дизъюнктив, тартибсиз йўналган бузилишлар уйғунлашганда содир бўлади. Бунда маъданли тана ўта узуликли бўлиб боради. Бундай ҳолатларда конларнинг айрим участкалари ва ҳатто коннинг ўзи ҳам қазиб олишга яроқсиз бўлади.
Фойдали қазилма таналарининг узуликли бўлишига маҳсулдор горизонтни кесиб ўтувчи–магматизм ҳамда қатламли магматик тананинг кириб бориши ходисаси ҳам сабаб бўлиши мумкин. Бундай магматик таналар маъданли таналарни ёриб ўтади, бу ҳол баъзан нафақат уларнинг қазиб олиш шароитларини балки, фойдали қазилма сифатини кескин ўзгартириб юборади. Маъданлашишдан кейинги магматик фаолият билан боғлиқ маъдан таналари ётишини мураккаблашиш даражаси, магматик тананинг ўлчамига, уларнинг сонига ва ўзаро жойлашувига боғлиқ. Маъданлашишдан кейинги магматик фаолиянинг ўта мураккаб даражада намоён бўлиши ҳам коннинг ёки уни айрим қисмининг саноат аҳамиятига эга бўлмай қолишига сабаб бўлиши мумкин.
Тектоника баъзан конларнинг саноат аҳамиятини баҳолашда ижобий омил бўлиб ҳисобланади. Масалан, тектоник ҳодисалар натижасида авваллари алоҳида ажралиб кетган саноат аҳамиятига эга бўлган зоналар ва таналар бир-бирига яқинлашиши мумкин, бу эса коннинг умумий маҳсулдорлигини оширади(сурилма ёки силжималар натижасида маҳсулдор свиталарнинг иккиланиши, изоклиналли бурмалар ва бошқаларнинг ҳосил бўлиши).