Ўзбекистон миллий университети

Эол кўллар­қум уюмлари билан тўсилган кўллар, шамол эрозияси натижасида ҳосил бўлган кўллар каби 4 турга бўлинади.
Қирғоқ бўйи кўллари­денгизлар ва йирик кўллар қирғоқлари бўйида тўлқинлар ювиб туширган тоғ жинслари уюми тўсиғидан ҳосил бўлади ва 5 турга бўлинади.
Органик келиб чиқишли кўллар ўсимликлар тўсиғи туфайли ҳосил бўлган кўллар, маржон кўллар, иккиламчи кўллар кўринишидаги 3 турга ажратилади.
Антропоген кўллар­инсоннинг хўжалик фаолияти натижасида пайдо бўлади ва 3 турга бўлинади.
Метеорит кўллар­ер сиртига метеоритларнинг туши­ши натижасида ҳосил бўлган ботиқларда пайдо бўлади ва улар 2 турга ажратилади.
Юқорида қайд этилганлардан маълум бўлдики, кўпчи­лик кўлларнинг ҳосил бўлиши тектоник ҳаракатлар ёки музликлар фаолияти билан боғлиқ экан. Жумладан, Ер сирти қуруқлик қисмининг 30 % идаги ландшафт зоналарининг ҳосил бўлиши музликларнинг фаолияти билан боғлиқ ва бу ерлар кўллар сонининг беқиёс даражада кўплиги билан аж­ралиб туради. Масалан, Д.Марк ва М.Гудчайлд маълу­мотлари бўйича Канада қалқонида 1:50000 масштабли картадан аниқ­­­­­­­­­ланган кўллар зичлиги 0,4­0,6 км² бўлиб, сони 2000000 дан ортиқ.


III.БОБ. ЎРТА ОСИЁО КЎЛЛАРИ ГЕНЕЗИСИ ҲАҚИДА
Ўрта Осиё кўллари генезиси масалалари кўплаб тадқи­қотчилар эътиборини тортган. Мазкур муаммони ўрганиш дастлаб Н.Л.Корженевский, Н.Г.Малицкий, Л.А.Молчанов ва бошқаларнинг тадқиқотларида ёритила бошлаган бўлса, ке­йинчалик В.Н.Рейзвих, А.М.Никитин, А.В.Шнитников томо­нидан давом эттирилган. Натижада 20­асрнинг 80­йилларида А.М.Никитин томонидан Ўрта Осиё кўлларини генезиси бўйича таснифи ҳам яратилди. Ушбу тасниф М.А.Первухин (1937 йил), Д.Хатчинсон (1957 йил) таснифларидан Ўрта Осиё кўллари генезисининг ўзига хос хусусиятларини эътиборга олганлиги билан фарқ қилади.
3.1. Табиий кўлларнинг
Маълумки, 20­асрнинг 2­ярмида ўлкадаги сув заҳира­ларини ҳудудлар бўйича қайта тақсимлаш, янги ерларни ўз­лаштириш, тоғ­кон саноати ва бошқа қатор омиллар таъсири натижасида кўплаб сунъий­антропоген кўллар ҳосил бўла бошлади. Кўллар генезисини ҳозирги кун нуқтаи­назаридан ёритишда бу ҳолатни эътиборга олиш муҳимдир. Муал­лифлар томонидан таклиф этилаётган таснифнинг юқори­дагилардан фарқи ҳам шундадир, аниқроғи ушбу тасниф бўйича Ўрта Осиё кўллари дастлаб икки катта гуруҳга­ табиий ва антропоген кўлларга бўлинади (3.1­расм).
Табиий кўллар косаларининг келиб чиқиши бўйича ер­нинг ички (эндоген) ва ташқи (экзоген) кучлари билан боғ­лиқ бўлса, антропоген кўлларнинг ҳосил бўлиши инсоннинг хўжалик фаолияти таъсири натижасидир.
Табиий кўллар косалари, юқорида қайд этилганидек, табиий, яъни эндоген ва экзоген кучлар таъсирида ҳосил бўлади. Уларнинг сувга тўлиш жараёни ҳам табиий йўсинда кечади. А.М.Никитин ўлкамиз табиий кўлларини жойлашиш ўрнига боғлиқ ҳолда икки кичик гуруҳга­текислик ва тоғ кўлларига ажратади. Ўз навбатида бу кичик гуруҳларнинг ҳар бири бир нечта турларга ажратилади. Мазкур турларни ажратишда муаллиф Ўрта Осиёнинг текислик ва тоғлик ўлкалари учун хос бўлган табиий жараёнларни ҳисобга ола­ди. Жумладан, ҳар икки кичик гуруҳ учун ҳам тектоник, ҳам гидроген жараёнлар туфайли вужудга келган кўллар хос бўлса, дефляцион кўллар фақат текислик ўлкаларига, гля­циоген ва гравитацион жараёнлар туфайли вужудга кел­ган кўллар эса тоғли ўлкалар учун хосдир.