Ўзбекистон иқтисодиётида темир йўлларнинг ўрни

Strr 1»35 ip— 3,5 (3.11)
Harakatdagi tarkib parki rolikli podshipnikli vagonlar bilan to‘ldirib borilgani sari i da i_K(_Tp) ning nishab qiyaligi ortib boradi.
Poezdni lokomotivning qo‘shimcha tormozi yordamida tutib qolish zarurati poezd qiyalikda turganida, vagonlar tormozlari bo‘shatilganida yuzaga keladi, (tormozlarni zaryadlash yoki poezd joyidan qo‘zg‘alishi oldidan). Poezdni tutib qolish uchun quyidagi shartga amal qilinishi kerak:
(P+Q)gi_K < 10³ S K_p y_Kp+«)_lp(P+Q)g (3.12)
bu erda ZK_p — lokomotiv o‘qiga tormozlash kolodkalaridan jami hisobiy bosish kuchi, kN;
u_kr - tormoz kolodkalarining g‘ildirak obodiga tinch holatda ishqalanish shartlari uchun hisobiy ishqalanish koeffitsienti (TXD ga binoan u_kr =0,25).
(3.12) tengsizlikdan hisobiy massasi P+Q bo‘lgan poezdni qo‘shimcha lokomotiv tormozi yordamida tutib (qimirlamay) turishini ta’minlaydigan qiyalikning eng katta nishabi %o ni topamiz:
¹fporm) - — - Q, ^+S°tr (3.13)
Hisoblab chiqilgan (3.11) formuladagi kabi, (3.13) ifodadan i_K/_TOpM) nishablikning yo‘l ustuvor nishabidan bog‘liqligini olish mumkin:
i_k(torm)=0-45 ip+1,5. (3.14)
(3.11) formula bo‘yicha qiyalikning cheklanishi poezdning ko‘tarilish tomonga qarab siljishi shartidan, (3.14) formulaga binoan esa uni pastlikka qarab harakatlanishdan ushlab qolish shartlari olingan ekan, u holda keltirilgan qiyalikdan yo‘l qo‘yiladigan haqiqiy nishabni aniqdashda (alohida punkt egri chiziqda joylashgan paytida), /3.11/ formulaga binoan topilgan miqdordan keltirilgan nishab i_K, egri chiziqdan bultaya qo‘shimcha qarshilikka ekvivalent bo‘lgan i_9KB qiyaligini ayirishga rioya qilish, /3.14/ formulasiga binoan chiqarilgan i_K nishabga, i_3KB ni qiya lik miqdoriga oshiriladi.
/3.11/ va /3.14/ formulalarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, ustuvor nishab i_p 5,5 %o dan katta bo‘lmaganda, chegaralangan o‘rtacha qiyalik poezd ostidagi keltirilgan nishabga joyndan qo‘zg‘alish omili bo‘ladi, i_p>5,5 %o bo‘lganda —lokomotiv tormozida poezdni ushlab qolish shartiga ko‘ra.
alohida punktlarda keltirilgan nishablar i_K [/3.11/ yoki /3.14/1 formulalariga binoan aniqlangan, berilgan i_p da eng kichik i_K miqdorini beradi:
i_p,%o...3 4 5 6 9 12 15 20
i_K %o...0,5 1,9 3,2 4,2 5,5 6,9 8,2 10,5
Bir necha lokomotivlarning kuchaytirilgan tortishda alohida punktlar qiyaligi tortish kuchi, tormozning kolodkaga bosish kuchi va poezddagi barcha lokomotivlarning og‘irligini hisobga olish bilan aniqlanadi.
QMQ 2.05.01 talablariga binoan, barcha qolgan hollarda stansiya, raz’ezd va quvib o‘tish punktlarining qiyaligi 10%o dan oshmasligi kerak
Bu cheklanish poezd qiyalikdan tushayotganida qabul qilish va jo‘natish yo‘llarining foydali uzunligida kerakli aniqlik bilan to‘xtatishni osonlashtiradi. Agar alohida punkt bo‘ylama profili bir necha elementlarda joylashgan bo‘lsa, elementlar uzunligi va ularni tutashtirish peregondagi normalar kabi loyihalanadi.

14
Reja

1. Trassa variantlarini iqtisodiy taqqoslash.

2. Taqqoslash uchun qurilish qiymati va foydalanish xarajatlarini aniqlash.

Variantlarning qurilish qiymati. Loyihaviy temir yo‘l variantlarini taqqoslashda qurilish qiymatining tarkibiy qismida umumiy holda e’tiborga olinadi, jamlangan smeta hisoblari bo‘yicha quyidagi boblarga taqsimlanadi:

A. Ishlab chiqarish maqsadidagi ob’ektlar.

1. Qurilish hududini tayyorlash.

2. Temir yo‘lning tuproq ko‘tarmasi.

3. Sun’iy inshootlar.

4. Temir yo‘l izining yuqori qurilmasi.

5. MSB va aloqa qurilma moslamalari.

6. Ishlab chiqarish va xizmat maqsadi uchun mo‘ljallangan bino ob’ektlari.

7. Energetika xo‘jaligi va temir yo‘llarni elektrlashtirish.

8. Kanalizatsiya, suv, issiqlik va gaz ta’minoti.

9. Foydalanish asbob-uskunalaridan foydalanish.

10. Vaqtinchalik bino va inshootlar.

11. Boshqa ish va xarajatlar.

12. Qurilayotgan korxona direksiyasini saqlash va mualliflik nazorati.

13. Loyihaviy va qidiruv ishlari.

Undan tashqari kutilmagan ishlar va xarajatlar e’tiborga olinadi.

B. Fuqarolik uy-joy ob’ektlari qurilishi.

Tuproq ko‘tarmalar va sun’iy inshootlar qurilish qiymatini aniqlash uchun ularning hajmi hisoblanadi va hajm o‘lcham birligining qiymati belgilanadi: tuproq ishlari - 1m3, temirbeton - 1m3, metall prolyot qurilmali ko‘priklar va sh.k. - 1t. 1 va 4-9 boblar bo‘yicha smeta qiymatlari temir yo‘l uzunligiga proporsional holda tegishli qurilmalarning 1 km dagi qiymatiga muvofiq aniqlanishi mumkin.

10-13 boblar bo‘yicha sarf-xarajatlar esa 1-9 boblar yuzasidan barcha sarfning tegishli (taxminan 1/3) qismiga mos ravishda aniqlanadi. O‘ta murakkab, o‘zlashtirilmagan tumanlardagi qurilishda (masalan, Baykal-Amur magistrali sharoitida) bu sarflar asosiy xarajatlarning 60% va undan ko‘prog‘iga etishi mumkin.

Kutilmagan ishlar va xarajatlar, loyihalashtirilayotgan ob’ekt turiga mos ravishda umumiy qurilish smetasining 4...5% hajmida hisobga olinadi.

Turar-joy-fuqarolik uy-joy ob’ektlari qiymati variantlarni taqqoslashda temir yo‘l uzunligiga proporsional ravishda 1 km temir yo‘l qurilishi uzunligiga to‘g‘ri keladigan o‘lchamni tashkil etadi.

Bir izli, tortish maqsadida teplovoz qo‘llanadigan temir yo‘ldagi ishlab chiqarish ob’ektlarining qiymati elektr tortishdan ishlatiladigan shu kabi ob’ektlar qurilishi qiymatidan taxminan 9... 10% ga kamroq.

Foydalanish sarf-xarajatlarining tarkibiy qismlari. Loyihalanayotgan temir yo‘l variantlarini taqqoslashda hisobga olinadigan sarf-xarajatlar ikki guruhga ajratiladi: ish hajmiga (poezdlar harakati o‘lchamiga) proporsional; Sdq - doimiy qurilmalarni saqlash.

Birinchi guruh xarajatlariga quyidagilar kiradi: lokomotiv va vagonlar xo‘jaligi bo‘yicha (lokomotiv va vagonlarni ta’mirlash, poezdlarni tortishga ketadigan yoqilg‘i va elektr energiyasi qiymati, zarur narsalar bilan ta’minlanish (shaylanish) qurilmalarini joriy saqlash xarajatlariga bog‘liq bo‘lgan yoqilg‘i va elektr energiyasidan foydalanish miqdoriga mos, lokomotiv brigadalari ish haqi xarajatlari); yo‘llar (relslar, ballast va shpallarni ta’mirlash va yo‘lning yuqori qismi tuzilmasini joriy saqlash bo‘yicha xarajatlarning bir qismi), yo‘lovchi xo‘jaligi (chipta sotish bo‘yicha xarajatlarning bir qismi, yuk qabul qilish va berish, yo‘lovchi vagonlarning zarur jihozlar bilan ta’minlash bo‘yicha).

Trassa variantlarini takkoslashda kurilish kiymati kuyidagi ifoda orkali topiladi.

K=1,4 (Kti + Ksi + Kop + Kpr), mln. sum.

bu yerda K – loyixada kurilmagan ishlarni e’tiborga oluvchi koeffitsiyent:

Kti – tuprokdan kilingan temir yul izini kurish buyicha kiymati:

Ksi – suv utkazuvchi inshootlarni kurilish buyicha kiymati:

Kpr – yul uzunligiga proporsional bulgan kurilmalarni kiymati:

Kolp – aloxida punktlarni kiymati.

K­­I= 1,4(863.797+427+1787.84)=4310.09 mln. sum

K­­II=1.4(4259.54+852+1464.84)=9206.93 mln. summ

Yer ishlari kiymati.

Tuprokdan kilingan temir yul izini kurish buyicha kiymati ifoda orkali topiladi.

Kti=Qti*ati mln. Sum

bu yerda ­­ Qti – tuprok ishlari xajmi yigindisi, ming.m3;

ati – 1m3 profil xajmini kayta ishlash narxi, Sum;

Qti=1,1(Qk+Qu)

1 – variant Qti=1,1(391.58+99.21)=539.869 ming.m3

II – variant Qti=1,1(1047.06+1104.23)=2366.414 ming.m3

1 – variant Kti= 539.869 *1,6= 863,79 mln. Sum

II – variant Kti=2366.414 *1,8=4259,544 mln. Sum
Suv utkazuvchi sun’iy inshootlarni kurilish kiymati.

Suv utkazuvchi sun’iy inshootlarni kurilish kiymati

I variant uchun: KsiI= 427 mln. sum

II variant uchun: KsiII=852 mln. sum

Yul uzunligiga proporsional bulgan kurilmalarni kurish kiymati.

Yul uzunligiga proporsional bulgan kurilmalarning kiymati kuyidagi ifodaga kura aniklanadi.

Kpr= (Kyuk + Kt + Kol + Kep)∙L

bu yerda Kyuk – bosh temir yulni ustki kurilmasi kiymati:

Kt – kurilish maydonida tayyorlov ishlarining kiymati:

L – takkoslashdagi variant uzunligi:

KprI = (7.4+79.4+26.2+7.8)∙14,8= 1787.84mln. sum

KprII =(8.6+79.4+26.2+7.87)∙12= 1464.84mln. sum

Bosh yulni ustki kurilmasini kiymatini aniklash uchu relsni turini aniklash lozim. Buning uchun tashki oborotni 5 – foydalanish yili uchun brutto kiymati aniklanadi.

Gbr= Npas (Qpas+ R) ∙365∙10-6

Gbr= 27,7 ;

bu yerda Ѓ va G” - yuk tashish oboroti nettosining 5 – foydalanish yili uchun yukli va yuksiz yunalish buyicha kiymati, mln. Tkm/km:

Npas – possajir poyezdlar soni:

η – yukli poyezni ogirligidan foydalanish koeffitsiyenti:

η=

bu yerda -sostavdagi sof yukning ogirligi.

– sostavdagi brutto ogirligi.

η=

Gbrning kiymatiga karab relsni turi R50 deb kabul kilindi.

Trassa variantlarining foydalanish xarajatlari.

Trassa variantlarini takkoslashda temir yul foydalanishdagi sarf xarajatlar aniklanadi.

Sdoim – doimiy kurilmalarni asrash va amartizatsiyaga sarflanadigan xarajatlar. Bir dona yukli poyezddan foydalanish uchun ketgan sarf xarajatlarni xisoblash kuyidagi ifodaga kura aniklanadi.

Syuk=(Sх́∙Nyuќ+Sx+́́́ ́∙ Nyuќ́ ́)∙365∙10-3

bu yerda Ѓ va Ѓ ́ – yuk tashish oborotining 10 – foydalanish yili uchun yukli va yuksiz yunalishdagi mikdori.

- sostavning brutto va netto ogirligi.

Poyezdni takkoslash chegaralari oraligidan yurish va lokomotivning mexanik ishlaridagi xisobi 7.2.-jadvalda keltirilgan.

Lokomotivning mexanik ishlardagi karshilik kuchi kuyidagi ifoda buyicha aniklanadi.

Yokilgi sarfi G=0.85Rl, kg

GI=0.85∙323.85=274.55 kg G1=0.85∙303.88=257.55 kg

G­­II=0.85∙340.38=289.33 kg G­­II=0.85∙325.57=276.73 kg

Rs=Rl-(P+Q)(H0-Hb)∙10

RsI=323.85-(276+1200)(608.01-574.80)∙10=274.83 t.km

RsII=340.38-(276+1200)( 601.95-540.7)∙10=249.98 t.km

bu yerda N va N –buylama profilning oxiri va boshidan olinadigan otmetkalar 1 dona yukli poyezdning xarakati buyicha foydalanish xarajatlari yukli va yuksiz yunalish buyicha ayrim xolatda aniklanadi va 7.4.-jadvalga kiritiladi.

Asosiy berilgan ma’lumotlartemir yuldan foydalanish xarajatlari bir dona poyezd uchun 7.5.-jadvalda keltirilgan.

7.3.-jadvaldagi ma’lumotlarni tuldirish uchun kuyidagi kursatkichlar aniklanadi.

Lokomotiv brigadasi

SyukI=(55,75∙32+68,4∙26) ∙365∙10 =1300.28 mln sum

SyukII=(40,75∙32+79,48∙26) ∙365∙10 =1230.22 mln sum

SyukI=1300.28 mln.sum

SyukII=1230.22 mln.sum

Passajir poyezdlaridan foydalanish uchun ketadigan xarajatlar kuyidagi ifodaga kura aniklanadi

Spas=2L∙Npas∙Cpaс́∙365∙10 mln.sum

bu yerda –variantlarni takkoslash chegaralari oraligidagi masofa - 10-foydalanish yilidagi passajir poyezdining soni

Cpaс́ -yaxlitlangan 1 poyezd

CpasI=2∙14.8∙5∙1.45∙365∙10 =78.33mln sum

CpasII=2∙12∙5∙1.57∙365∙10 = 68.77 mln sum

Doimiy tuzilmalarni aniklash uchun ketgan xarajatlar kuyidagi ifodaga kura aniklanadi

Sdoim =(S1+S2+S3+S4+S5+S6)∙L

Bu yerda C1, S2, S3, S4, S5, S6 – 1km foydalanish uzunligidagi yulning tuzulishini asrash va amortizatsiya uchun xarajat normasi.

Yuqorida sanab o‘tilgan xarajatlar bajarilgan tashish ishlari hajmiga to‘g‘ri proporsional bo‘lib, poezdlar soni, tashilgan yuk miqdori va yo‘lovchilar soniga mos ravishda hisoblab topiladi. Bunday xarajatlarni nisbatan aniq usul yordamida topish uchun dastlab tortuv hisob-kitoblarini bajarish va ko‘proq quyidagi ko‘rsatkichlar: lokomotivning mexanik ishlari, harakatga qarshilik qiladigan kuchlar ishi, yoqilg‘i va elektr energiya xarajatlari, poezdlarning yurish vaqti kabilarni aniqlab olish talab etiladi. Bu ko‘rsatkichlar yo‘l uzunligiga, trassa variantlarining tarxi va bo‘ylama profiliga, lokomotiv rusumiga va tarkibning og‘irligiga bog‘liq.

Doimiy qurilmalarni saqlash xarajatlari Sdq sarflanadigan temir yo‘lning turli xo‘jaliklari quyidagilardir: yo‘lovchi (passajir), yuk poezdlari harakati, lokomotiv, vagon, yo‘l, signalizatsiya va aloqa, elektrlashtirish va turli energiya ishlab chiqarish va ulardan foydalanishni o‘z ichiga olgan texnika bo‘limi va xo‘jalik tarmog‘i. Ushbu xarajatlar orasidagi bo‘limlarida vokzallar, omborlar, yuk ortish-bo‘shatish qurilmalari, texnik va tovar idoralarini, stansiya navbatchisining kuzatish joyi, lokomotiv va vagonlar deposi, zarur narsalar bilan ta’minlash (ekipirovka) qurilmalarini, vagonlarni texnik tekshirish punktlari kabilarni saqlash xarajatlarini keltirish mumkin. Muntazam qurilmalarni saqlash xarajatlariga oid yo‘l xo‘jaligi sarflari: yo‘l joriy saqlash bo‘yicha sarflarning bir qismi, amortizatsiya, asosiy va stansiya yo‘llarini qo‘riqlash (yuqori qism tuzilmasi, temir yo‘l tuproq ko‘tarmasi va sun’iy inshootlar), qor, suv va qum uyumlariga qarshi kurash bo‘yicha, himoyaga ekilgan daraxtlarni saqlash, shu bilan birga MSB va aloqa qurilmalarini saqlash sarflari, elektrlashtirilgan temir yo‘lning kontakt tarmoqlari va elektrenergiyani masofaga uzatish (elektr uzatish) bo‘yicha bo‘ylama yo‘li. Muntazam qurilmalarni saqlash bo‘yicha xarajatlar yo‘l uzunligiga proporsional, oraliq alohida щщktlarni va elektr kuchini transportlarga moslab beradigan podstansiyalarni saqlash xarajatlari – bu inshootlar soniga proporsional holda aniqlanadi.

Mavzu bo’yicha nazorat savollari.

1. Trassa variantlarini iqtisodiy taqqoslash?

2. Taqqoslash uchun qurilish qiymati va foydalanish xarajatlarini aniqlash?