Ўзбекистон иқтисодиётида темир йўлларнинг ўрни

Profil elementlari uzunligi va ularning birikuvi
Temir yo‘llarni qurishda tuproq ishlari va sun’iy inshootlar hajmini kamaytirish uchun bo‘ylama profil elementlari loyiha chizig‘ining trassa yo‘nalishi bo‘ylab er yuzasi chizig‘iga eng muvofiq kelishini ta’minlaydigan darajadagi uzunlik va qiyalikda loyihalash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu holda profilning bir necha siniq, shu bilan birga turli belgili - do‘ng va botiq joylari poezd ostida bo‘lishi mumkin (3.8-rasm).

Poezdning profil bir necha siniq joyida joylashishi.
YUk poezdlarining profilning siniq joyidan o‘tganda poezd vagonlari birikmalari orasida oraliq(tirqish)lar mavjudligi poezdda zarbli ko‘rinishli bo‘ylama kuchlar paydo bo‘lishi mumkin va ular vagon konstruksiya elementlari mustahkamligiga ta’sir etadi. Katta cho‘zuvchi va siquvchi kuchlar ham mos ravishda bo‘sh (yuksiz) va kam yukli vagonlarning tarkibdan yulib olinishi yoki siqib chiqarilishi, ya’ni vagon g‘ildirak juftligining relsdan chiqib ketishiga olib kelishi mumkin. Yo‘lovchi poezdlar profilning siniq joyidan harakatlanganida, bo‘ylama tezlanish paydo bo‘lib, u harakatlanish qulayldigiga salbiy ta’sir qiladi.
SHuning uchun, yo‘lning bo‘ylama profilini loyihalashda, imkon boricha elementlarni mumkin qadar uzunroq qilib, profilning siniq joylari sonini kamaytirish talab etiladi. Profilning siniq joyini loyihalashga to‘g‘ri kelganda esa vagonlar barqarorligi va mustahkamligini ta’minlash, shuningdek yo‘lovchilar uchun komfort sharoit yaratish maqsadida bo‘ylama profil elementlarini, radiusi, tarkib uzunligi va og‘irligi, lokomotivlarning poezddagi joylashish o‘rni (boshida, yoki boshi va oxirida, yoki boshida va poezd o‘rtasida) va poezdning harakat tezligiga mos ravishda o‘n minglab metrga cho‘zilishi mumkin bo‘lgan egri chiziq yordamida biriktirish i₁, va i₂ 3.9-rasmda/ maqsadga muvofiq.
Yo‘l profilini radiusi 50... 100 ming metrli egri chiziq bo‘yicha jihozlash so‘nggi paytga qadar ham qurilishda, ham foydalanish jarayonida og‘ir vazifa hisoblanib kelgan. SHu sababli 3.9-rasmda i₁ va i₂ ni biriktirib turgan ushbu egri chiziq o‘rniga ko‘proq yuqorida ta’riflangan ko‘pburchak qo‘llaniladi. Natijada profilning siniq joyi A nuqta /3.9 -rasm o‘rniga, global sinish deb ataladi, bu bir necha lokal sinishlardan tashkil topadi (3.9-rasmda a, b, v, g nuqtalari). Tagiga chizilgan ko‘pburchak tomonlari o‘tish elementning qiyaligi deb ataladi yoki buluvchi tekisliklar //' =0 da/. Bu elementlarning uzunligi / va ulama element nishablarining farqi Ai bir-biriga moslashgan va biriktiruvchi egri chiziq radiusiga bog‘liq /3.9-rasm/:
l = 2Rtg~
os a burchagi arzimagan kichik miqdorga teng bo‘lganligi sababli tg~^0,5tga deb qabul qilish mumkin. Bu erda tga = Az'-10"³ (agar nishabliklar minglikda ko‘rsatilsa) ni hisobga olib, quyidagiga ega bo‘lamiz.
l = R-M-\0~³ (3.7)
Berilgan biriktirilgan egri chiziq radiusi R ni profilning lokal siniq joyidagi, nishabliklarni algebraik farqi Ai ni belgilab, /3.7/ formulaga binoan profil element uzunligini aniqlash mumkin. Ulama element nishabliklarining farqi 2...5%o dan katta bo‘lganda profilni lokal siniq joyida vertikal radiusli egri chiziq joylashtiriladi R_v. (3.10-rasm). Uning belgilanishi poezdlardagi avtossepka ulama vagonlarni yo‘lning bo‘ylama profilidagi siniq joyidan o‘tishida o‘z-o‘zidan ajralib ketishining ehtiyot chorasini ko‘rish yo‘lovchilar sayohat qilishida komfortlilik shartini ta’minlaydi.