Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети бобоқулов Юнус Файзуллаевич

1. Мавзу: Антик адабиёт тарихи.


Режа:


1. Антик адабиёт ҳақида маълумот.
2. Юнон адабиётининг бошланиши.
3. Гомер достонлари ҳақида.
4. Цикл достонлари.
5. Гомер гимнлари.
6. Гесиод ижоди.
7. Юнон лирикасининг турлари.
Мавзу бўйича таянч сўз ва иборалар.

Антик адабиёт. Энг қадимги адабий ёдгорликлар. Мифология. Юнон адабиёти. Фольклор. Дидактик эпос. Лирика. Трагедия. Комедия. Наср.

Маъруза матни

“Юнонистон шундай бир жаҳон устахонасики,–деган эди Белинский, ҳар қандай поэзия нафосатни идрок этмоқ учун шу устахонада таҳсил кўрмоғи даркор”.
Қадим - қадим замонлар, тахминан бундан 2700-2800 йиллар муқаддам, Европа тупроғида кичкина мамлакатлардан бири–Юнонистонда (Греция) ёзма бадиий ижоднинг дастлабки намуналари юзага кела бошлади. Юнонистонда туғилиб кейинчалик юксак камолот босқичига кўтарилган бу адабиёт эрамиздан аввалги III асрда Рим маданиятининг барпо этилишида, таркиб топишида ҳам катта ўрнак бўлди. Ер юзидаги ана шу икки халқ яратган маданият, санъат ва адабиёт антик маданият, антик адабиёт деб аталади. Лотин тилидаги антик сўзининг луғавий маъноси “қадимги” демакдир.
Лекин бу атаманинг Юнон-Рим адабиётларигагина тадбиқ этилиши унчалик тўғри эмас, чунки маданиятнинг асл бешиги Шарқ мамлакатлари бўлган; дастлабки адабиёт ёдгорликлари, олдин Миср, Эрон, Хитой, Ҳиндистон, Бобил, (Вовилон) каби мамлакатларда яратилган. Бинобарин Юнон-Рим жамияти, санъати ва адабиётига нисбатан қўлланилиб келинаётган “антик” сўзини фақат Европага тадбиқан англамоқ даркор, негаки Европа халқлари ўзларининг маданий тараққиётлари йўлида ёлғиз Юнон-Рим маданияти билан алоқадор бўлганликлари сабабли, шу халқлар бунёд этган маънавий бойликларни энг қадимий деб таниганлар. Юнон халқи инсон онги етиштириши мумкин бўлган барча маънавий озиқалар уриғини ўз қўли билан сочиб, ундан мўл ҳосил ундирди. Ҳозирги замон адабиёти оламида мавжуд бўлган бадиий шаклларнинг кўпчилиги, услуб воситалари шу халқнинг кашфиётидир.
Манбаларнинг гувоҳлик беришига қараганда “Ўрта Осиё билан Юнонистон ўртасидаги иқтисодий-маданий алоқалар жуда қадим замонлардан бошланади”. Эллин маданияти Ўрта Осиё маданиятининг ривожига анчагина салмоқли таъсир этди. Селевкидлар ва Юнон Бақтрия ҳукмронлиги даврида Ўрта Осиё, Эрон ва бошқа ўлкалар аҳолисининг фаол иштирокида шарқий эллинизм маданияти вужудга келди, у юнон маданиятини ҳам бойитди, унинг гуллаб яшнашига самарали таъсир этди. Александр Македонский истилосидан кейин юнон ёзуви ҳам тарқала бошлади.
Маълумки VIII асрнинг дастлабки йилларида бошланган араб истилоси натижасида Ўрта Осиёнинг бир маҳаллар гуллаб-яшнаган илм-фан ўчоқлари вайрон этилган эди.
Ана шу жаҳолат тўфонида қанчадан-қанча ноёб адабий ёдгорликларимиз, тарихий асарларимиз, йўқолиб кетган. Биз ҳозирги замонда юртимизнинг минг-минг йиллик тарихини тамомила йўқолиб кетган баъзи-бир адабий асарларимиз (Тўмарис, Широқ, Зарина ва Стриангия, Зариадр ва Одатида достонлари) изларини антик замонда ўтган Юнон-Рим тарихчилари (Геродот, Полиэн, Диадор, Ктезий, Харес) асарларидан топиб оламиз.
Шарқ ва Ғарб оламининг юнон илму фани айниқса юнон фалсафаси билан таништириш борасида Фаробийнинг хизматлари ниҳоятда буюкдир. Бир қанча Шарқ ва Европа тиллари қатори Юнон тилини ҳам мукаммал билган бу салоҳиятли олим, фаннинг турли-туман соҳаларига доир ноёб оригинал асарлар ёзиш билан бирга Аристотельнинг “Метафизика”, “Физика”, “Метеорология” ва бошқа асарларига чуқур тавсифлар ёзди ва уларни шарҳлаб чиқди.
Шарқ ва Ғарб мамлакатлари Ўрта Осиёдаги маданий алоқаларнинг айниқса Ўрта Осиё халқлари, жумладан биз туркийлар билан алоқалари бошланганлиги эрамиздан олдинги даврларга тўғри келади. Бу икки мамлакат миллатларининг адабиёти бир-бирини тўлдириб, ривожланиб келганлигига сабаб бўлади.
Қадимги замон ёзувчилари асарларининг жозибаси ёлғиз уларнинг нозик латофатида, юксак бадиий маҳоратида бўлган эмас.
Антик адабиёт шу адабиётни яратган халқнинг ҳис-туйғуларини ва умид-орзуларининг ифодаси ҳам бўлган. Юнон-Рим халқлари ўзларининг бадиий ижодларида инсониятнинг асрий муаммоларини ечишга уринганлар, улар ботирлик жасоратини, кураш иштиёқини, ватан меҳрини, инсоннинг қудратини куйлаганлар, улуғлаганлар: пасткашлик, қўрқоқлик, сотқинлик ва шу каби чиркин иллатларга нафрат кўзи билан қараганлар. Шунинг учун ҳам бу халқларнинг узоқ ўтмишида яратилган асарлари ҳануз ҳаммага манзур ва маъқул бўлиб келмоқда.
Юнон ёзма адабиётининг бизга қадар етиб келган энг қадимги ягона намуналари “Илиада” ҳамда “Одиссея” достонларидир.
“Илиада” ва “Одиссея” каби юксак бадиий асарларнинг ўзлари ҳам фақатгина узоқ муддатли адабий ҳаракатнинг давоми, унинг етук маҳсули ўлароқ майдонга келиши мумкин бўлган “Одиссея” поэмасида ботирлик ҳақида достон айтиб, зиёфат аҳлларини ром қилган Демодок каби ажойиб бахшилар-рапсодларни учратамиз. Эҳтимол буларнинг куйларида Гомердан олдин ўтган шоирларнинг санъати тараннум этилгандир. Бундан ташқари Плотон, Герадот каби мўътабар зотлар ва шу замоннинг баъзи ёзувчилари Гомердан илгари Орфей деган ниҳоятда дилбар шоир ўтганлигини хабар қиладилар. Бироқ, бу шоирнинг гўзал наволари ҳақидаги афсонавий ривоятлардан бошқа тарих саҳифаларида биронта ҳам мисра сақланиб қолмаган. Шу ривоятларда ҳикоя қилинишича, Орфей қўшиқлари ҳатто йиртқич ҳайвонларни ҳам мафтун этар, дарёларнинг оқишини тўхтатиб қўяр, тоғу-тошларни тебрантирар, дарахтларни ҳаракатга келтирар экан: гўё шоир ўз ёри куйида бир марта нариги дунёга бориб мунгли тароналар билан у ердаги беқиёс маъбудларнинг ҳам дилларини вайрон этган эмиш.
Юнон халқи ўртасида тарқалган ривоятларда Орфейдан ташқари яна бир қанча шоирлар Музе, Эвмолп, Тамир, Олен ва бошқалар тилга олинади.
Маълумки, коллектив ижод самараси ўлароқ майдонга келган ибтидоий жамият оғзаки адабиёти, шу жамият кишиларнинг табиат ҳақидаги тушунчаларини ифода этган.
Коинотнинг чақмоқ, момақолдироқ, зилзила, бўрон, ёнғин, қуёш ва ой тутилиши каби қўрқинчли ҳодисалари қуршовида яшаган ибтидоий инсон, шу ҳодисалар сабабини англамасдан, табиатдаги ҳар қандай сирли ўзгаришларга илоҳий маъно бериб, бутун борлиғни инс-жинслар, дев-парилар ва бошқа турли-туман ғайри-табиий маҳлуқлар макони тарзида тасаввур этган, улар ҳақида бениҳоят кўп диний афсоналар яратган.
Ана шундай хаёлий тушунчалардан ҳосил бўлган афсоналар мифлар уларнинг йиғиндиси эса мифология дейилади.
Юнон мифологияси минг-минг йиллик тарихга эга. Шу узоқ муддат давомида ижтимоий онгнинг ўсиши билан мифлар ҳам ўзгаради, янги-янги мазмун касб этади.
Бизга маълумки, ибтидоий жамоа тузумида инсонлар қабила-қабила бўлиб яшаганлар, қабилачилик тузумининг емирилиб бориши ва ҳарбий аристократ табақаларнинг кучайиши натижасида табора қашшоқлашиб кетаётган қуйи табақаларнинг аҳволи яна оғирлашади. Илгариги ваҳималар устига-устак бойларнинг зулми келиб қўшилади. Бу ҳолат қадимги инсоннинг диний эътиқодларини ҳам тамомила ўзгартиб юборади. Энди унинг тасаввури ер юзининг ҳукмронлари қабилида бутунлай одам қиёфасида бўлга фалак хукмронлари Олимп маъбудаларини яратди. Янги маъбудлар ҳам подшоҳларга ўхшаб бутун коинотни ўзлариники қилиб олишган:
Зевс–момақалдироқ ҳамда булутлар султони, маъбудлар маъбуди.
Посейдон–денгизлар ҳукмрони.
Аид–охират ҳоқони. Бу учаласи ака-ука саналади. Биринчи даражали маъбудлар ҳисобланади.
Гера–зевснинг рафиқаси: Осмон маъбудаси, маъбудлар маликаси, ҳомиладор хотинлар, келин-куёвлар раҳномоси.
Геранинг биринчи ўғли:
Гефест – оташ маъбуди: темирчилар пири;
Геранинг иккинчи ўғли:
Арес – қонли урушлар маъбуди.
Зулмат маъбудаси Латонадан туғилган ўғил:
Аполлон – ёруғлик, санъат, шеър ва мусиқа маъбуди, улуғ коҳин ҳамда буюк ёйондоз.
Аполлоннинг синглиси:
Артемида–қамар маъбудаси, ўрмонлар ва ўрмонларда яшовчи жониворлар маликаси, чарчашни билмайдиган ажойиб сайёда.
Зевснинг миясидан бунёдга келган доно ва маъсума:
Афина–шаҳарлар ҳомийси, Олимп султонининг зебо қизи Афродита ва унинг тирмизак ўғли Эрот-севги ва гўзаллик маъбудлари.

Паризод Майядан туғилган ўғил:

Гермес–маъбудлар жарчиси, мурдалар руҳини охиратга кузатиб борувчи, сайёҳлар ва савдогарлар ҳимоячиси, бадантарбия ишларининг раҳнамоси.
Ҳар куни ер юзидан қаронғулик кўтарилиши билан тўрт учар от қўшилган аравага ўтириб фазога парвоз этувчи:
Гелиос–қуёш маъбуди.
Оламнинг ана шу 12 ҳукмрони ва улар қатори яна бир қанча маъбуд ва маъбудалар Олимп тоғи чўққисидаги муҳташам қаср қалъаларда умрбод яшайдилар. Салобат, гўзаллик, улуғворлик, бақувватлик ва абадий барҳаётлик барча маъбудларнинг асосий хислатларидир.
Аммо фоний бандалар–одамларга хос бўлган бир талай яхши-ёмон эҳтирослар буларга ҳам бегона эмас.
Маъбудларни одам қиёфасида тасаввур этиш, ўз навбатида мифологияни ҳақиқий ҳаётга яқинлаштиради ва унинг образларига чинакам ҳаётийлик бағишлади.
Юнон маънавий ҳаёти тараққиётида мифологиянинг ўрни нақадар муҳим эканлиги кўриниб турибди.
Ўша узоқ ўтмишнинг достоннавислари ҳам, драматик шоирлари ҳам, лирик туйғуларнинг куйчилари ҳам ушбу булоқдан сув ичганлар, ушбу заминдан илҳом олганлар, улуғ рассомлар, ҳайкалтарошлар ҳам ўз асарларида асосан шу “хазина” афсоналарини қимматбаҳо реал образларга кўчирдилар, уларни асрларга достон қилдилар.
“Илиада” ва “Одиссея” достонларининг мавзуси ҳам шу манбадан олингандир.
Юқорида айтганимиздек қадимги юнон ёзма адабиётининг бизга қадар етиб келган яккаю-ягона ёзма намуналари “Илиада” ва “Одиссея” достонларидир. Бу иккала достон мавзулари Троя афсоналаридан яъни юнонлар билан трояликлар ўртасида бўлиб ўтган уруш ривоятларидан олинган.
Троя шаҳри ҳақиқатдан ҳам Кичик Осиёда Дарданел бўғозининг жанубий қирғоғида жойлашган кўҳна шаҳарлардан бири.
Қадимги юнонлар “Троя” шаҳрини “Илион” деб ҳам атаганлар. Бинобарин “Илиада” достонининг номи остида Илион қиссаси “Илионнома” деган маъноларни англамоқ лозим. Бироқ бу ном асарнинг мазмунига унчалик монанд эмас. Чунки достон асосан Юнон-Троя урушидаги кичик бир воқеани баён этмай балки, шу ягона воқеа атрофида мазкур урушнинг баъзи ҳодисаларига йўл-йўлакай тўхтатилиб ўтилади.
“Илиада” достони 15700 мисрадан иборат бўлган йирик асардир. Қадимги олимлар юнон алифбосининг сонига қараб, поэмани 24 бобга–қўшиққа бўлганлар.
Ривоятларнинг ҳикоя қилишича Троя шаҳзодаси Парис Спарта подшоҳи Менелайнинг юртига меҳмон бўлиб келади. Менелай Парисни иззат-икром билан кутиб олади, унинг шарафига шоҳона базмлар уюштиради. Шундай базмларнинг бирида Парис Менелайнинг хотини Еленани кўриб унга ошиқ бўлиб қолади. Ўз навбатида Париснинг келишган қадди-қомати, эгнидаги шарқона либослари Еленани ҳам мафтун этади. Кунларнинг бирида Менелай узоқ сафарга кетганида Парис Еленани йўлдан уриб, Спарта мамлакатининг барча бойликларини олиб Троя шаҳрига кетади. Сафардан қайтган Менелайни хазинанинг ўғирлангани, хотинининг бевафолиги қаттиқ ранжитади ва рақибидан қасос олиш мақсадида Юнон мамлакатидаги барча подшоҳлар ўз аскарлари билан аламдийда Менелайнинг акаси Микен подшоҳи Агамемнонни саркарда кўтариб бир қанча кемалар билан Троя устига бостириб борадилар. Булар орасида Юнонистоннинг буюк баҳодирларидан Ахилл ҳам бор эди. Ўн йил давомида юнон лашкарлари Троя шаҳрини қамал қиладилар. Асар воқеалари тавсифига киришдан олдин, шоир илҳом парисига мурожаат қилиб, ўз достонининг бош мавзуси–Ахилл ғазабларини куйлашда ундан мадат тилайди. Поэманинг биринчи қўшиғи шу ғазабнинг сабабларига бағишланган.
Ўн йиллик қамалдан кейин юнонлар айёрлик йўли билан шаҳар ичига кириб уни ёқиб, одамларини қиличдан ўтказиб, шаҳарни талаб барча бойликлари билан Еленани ҳам олиб қайтадилар. Бу урушда одамлар билан бирга маъбудлар ҳам қатнашадилар.
Гектор Троя шаҳрининг паҳлавони Илион шаҳри подшоҳи Приам хотини Гекубанинг ўғли Париснинг акаси Троя шаҳри паҳлавонларини айниқса Гекторни доимо Маъбуд Аполлон, Фессилия подшоҳи Пелей ва унинг хотини денгиз маъбудаси Фетиданинг ўғли Ахиллни шаҳарлар ҳомийси Афина қўриқлаб йўл кўрсатади.
Гомер номи билан боғлиқ бўлган иккинчи асар–Одиссея достонида Троя урушининг бош қаҳрамонларидан бири Итака подшоҳи Одиссейнинг саргузаштлари ҳикоя қилинади. Троя жанги тугагач Одиссей ўз баҳодир йигитлари билан кемаларга ўтириб Итака шаҳрига йўл олади. Бироқ Одиссейнинг душмани бўлган денгиз маъбуди Посейдон унинг йўлида даҳшатли тўлқинлар кўтариб паҳлавоннинг бошига кўп мусибатлар солади. Шу тариқа яна ўн йил давомида ўз ватанига қайтолмасдан денгиз тўлқинларида бегона юртларда сарсон–саргардон дайдиб юради, унинг бошидан қанчадан-қанча можаролар ўтади. Достоннинг биринчи бобларида биз қаҳрамоннинг Огигия оролида паризод Калипсо қўлида тутқинликда кўрамиз. Одиссеяга ошиқ бўлиб қолган паризод неча йиллар мобайнида унинг ўз юртига қайтиш истакларига қулоқ солмай келади. Бу орада Одиссейнинг Итака оролида қолган рафиқаси Пенелопанинг бошидан ниҳоятда оғир кунлар кечади. Йиллар ўтиб подшоҳ сафардан қайтмагач ҳамма уни ўлдига чиқариб қўйган. Шу сабабли Итака бойваччаларидан бир нечаси Пенелопанинг пайида Одиссейнинг саройига кириб олиб туну-кун базм қиладилар, маликанинг ҳоли жонига қўймай ўзларидан бирортасига эрга тегишни сўрайдилар. Эрининг муқаррар келишига амин бўлган вафодор рафиқа турли-туман важ-баҳоналар билан жазманларини лақиллатиб вақт ўтказаверади. Одиссейнинг яккаю-ягона ўғли Телемах ҳали ёш бўлгани туфайли онасини бойваччалар зўравонлигидан қутқара олмайди. Жазманлар Телемахдан қутилиш ниятида бир неча бор уни ўлдирмоқчи бўладилар. Афинанинг маслаҳати билан отасидан дарак излаб жазманлардан яширинча Телемах сафарга жўнайди. У аввал Пилос шаҳрига Троя урушининг улуғ баҳодирларидан бири–кекса Несторнинг юртига йўл олади. Пилос подшоҳи биродарининг ўғлини севинч ва мамнуният билан кутиб олади-ю бироқ Одиссей ҳақида бирон дарак айтолмасдан азиз меҳмонни Менелей юртига жўнатади. Эртаси куни ёш шаҳзода Спарта шаҳрига етиб боради. Менелей аллақачонлар гўзал рафиқаси Еленани олиб ўз юртига қайтиб келган эди. Спарта подшоҳи ҳам Телемахни самимий кутиб олади, унинг шарафига қуюқ зиёфатлар беради. Телемах Менелей оғзидан отасининг паризод Калипсо қўлига асир тушиб қолганлиги ва ўз юрти дардида алам чекиб ётганлиги тўғрисида хабарни эшитади.
Асарнинг биринчи бобидан муаллиф бевосита Одиссейнинг саргузаштлари тасвирига кўчади.
Достоннинг бундан кейинги қисмларида воқеалар афсоналар дунёсида ажойибот ва ғаройиботлар оламида кечади. Маъбудлар Олимп тоғида кенгаш қуриб Одиссейни ўз ватанига қайтаришни лозим топадилар. Маъбудлар жарчиси Гермес Олимп ҳукумронларининг хоҳишини Калипсога етказади, паризод маъбудларга қарши боролмасдан ноилож Одиссейни ўз юртига жўнатади. Одиссей кемалари бир неча кун денгизда бехатар сузиб боргандан сўнг, денгиз маъбуди Посейдон рақибини пайқаб қолади ва денгизда шундай тўлқин пайдо қиладики Одиссейнинг кемалари тўлқинларга дош беролмай ғарқ бўлиб кетади. Итака подшоҳи уч кечаю кундуз денгиз тўлқинларида сузиб Афинанинг ёрдамида эсон-омон қирғоққа чиқиб олади. Одиссей паноҳ топган бу ер Схерия ороли Алкиной деган доно подшоҳ қўлида фаровон ҳаёт кечираётган феак ҳалқининг юрти эди. Тўлқинлар билан олишиб дармони қуриган Одиссей ғарамлар ичига кириб ухлаб қолади.
Эртаси куни дугоналари билан кир ювиш учун дарё бўйига келган Алкинойнинг қизи Навсика бу ерда Одиссейни учратиб уни саройга бошлаб келади. Алкиной қаҳрамонни яхши кутиб унга қуюқ зиёфатлар уюштиради. Шу базмларнинг бирида сўқир рапсод Демадок завққа тўлиб Троя уруши унинг ажойиб паҳлавонлар ва айниқса Одиссейнинг мисилсиз қаҳрамонликлари тўғрисида жўшқин қўшиқлар айтади. Бу қўшиқларни эшитган Одиссей жангавор дўстларини ўзининг саргузаштларини эслаб юраги тўлиб кетади, кўзларидан ёш оқади.
Алкиной меҳмоннинг аҳволини пайқаб унинг кимлигини, кўз ёшларининг бойисини сўрайди ва бошдан кечирганларини сўзлаб беришни илтимос қилади. Ниҳоят Одиссей подшоҳ ва меҳмонларнинг илтимосини бажо келтириб, ўзини танитади. Троядан йўлга чиққан кундан бошлаб тортган кулфатларини мажлис аҳлига ҳикоя қилиб беради. Одиссейнинг ҳикояси достоннинг 4 бобида (IX-XII) берилган. Бу тўртта боб ҳам бошидан охир мислсиз ажойиботлар билан тўладир:
Одиссейнинг Циклоп Полиф билан бўлиб ўтган воқеалари, унинг кўзини кўр қилиши ва унинг отаси Посейдон Одиссейдан ўғли учун қасд олиши, денгизлардаги азоб-уқубатлари, ундан кейинги воқеалар бевосита Эолнинг кўчма ороли Эолияга келади. Эол сайёҳларни дўстона кутиб олади. Меҳмонларнинг бехатар ўз юртларига етиб олиши учун ёвуз шамолларни бир мешга солиб Эол Одиссейга тортиқ қилади, манзилга етмагунча зинҳор-зинҳор очмасликни, акс ҳолда йўловчилар бошига оғир кулфатлар тушажагини қайта-қайта уқтиради. Одиссей қаттиқ ухлаб қолганида унинг ҳамроҳлари мешда олтин-кумушлар бор деб мешни очишади, ёвуз шамоллар мешдан чиқиб кетади. Итака шаҳрининг қораси кўриниб қолган эди, лекин шамоллар уларнинг кемаларини Итака шаҳридан узоқлаштириб Қуёш маъбуди Гелиоснинг қизи сеҳргар паризод Кирканинг ороли соҳилига олиб келиб ташлайди.
Одиссей эҳтиёткорлик юзасидан аввал бир нечта ҳамроҳларини орол ичкарисига юборади. Одиссейнинг ҳамроҳлари ўрмон ичида бир қасрга рўпара келишади, уларнинг олдида қўлга ўргатилган айиқ, шер, бўрилар юрибди. Одамларни кўриши билиноқ вафодор ит каби югуриб келиб эркалана бошлайди, шу пайт қаср бекаси Кирканинг ўзи меҳмонларнинг истиқболига чиқиб уларни мамнуният билан қасрга таклиф қилади ва уларга бир қадаҳдан май тутади, майни ичиши билан улар тўнғизга айланиб қолади, уларни молхонага қамаб олдига чўчқа ёнғоқ тўкиб қўйишади. Одиссей бу ишлардан хабар топиб, Киркани излаб келаётганида маъбуд Гермес пайдо бўлиб жодугарнинг амалини қайтарадиган бир гиёҳ беради. Кирка Одиссейни олтин курсига ўтқазиб қадаҳ тутади, аммо унинг амали Одиссейга кор қилмайди. Одиссей қиличини ялонғочлаб Киркага ташланади. Кирка қаҳрамонимизнинг оёқларига йиқилиб ялинади ва ўртоқларини ўз ҳолига қайтаришга ваъда берганидан сўнг Одиссей қиличини қинига солади. Кирка билан ишрат суриб шу оролда 1 йил қолиб кетади. ҳамроҳларининг қистови билан Одиссей ўз юртига қайтмоқчи бўлади. Кирка уни аввал Жаҳаннам зиёратига олиб боради. У ерда Одиссей мўътабар авлиё Тиресийнинг арвоҳи билан учрашади. У Итака подшоҳининг бундан кейинги тақдирини айтиб беради. Жаҳаннамда онасининг руҳи, жангавор дўстлари Агамемнон, Ахиллнинг арвоҳлари билан учрашиб кўп яхши маслаҳатлар беради. Жаҳаннам зиёратидан қайтиб Кирканинг қасрига келади ва шу ерда кема ясаб ўз ватанига йўл олади.
Йўлда сиреналар оролидаги саргузаштлардан қутилиб яна бир қанча хавф-ҳатарлардан ҳоли бўлиб бир оролга келиб тушадилар. Бу орол Қуёш маъбуди Гелиоснинг қароргоҳи. Кўм-кўк ўтлоқларда маъбудларнинг буқалари ўтлаб юради. Тиресей Гелиоснинг буқаларига тегмасликни жаҳаннам зиёратида Одиссейга айтган эди, йўқса анчагина зиён етишини билдирган, лекин афсуски бир ойлик муддатда одамларнинг озуқалари тугаб қолади. Одиссей бир кун мудраб қолганида шериклари Гелиоснинг семиз буқаларидан 2 тасини сўйиб ейишади. Одам боласининг бу қилмишидан ранжиган Гелиос Зевсга шикоят қилади ва жазолашни сўрайди. Одиссей кемалари денгизга тушиб бир неча кун юргач Зевс мамақолдироқ билан унинг кемаларини бўлиб ташлайди.
Кемадаги одамларнинг ҳаммаси сувда ғарқ бўлиб, Одиссейнинг бир ўзи бир ёғочга ёпишиб, аллақандай оролга чиқиб қолади. Бу орол эса Огигея ороли эди. Бу ҳикояларнинг ҳаммасини Алкинойга гапириб беради. Подшоҳ Алкиной жасур қаҳрамонни совға–саломлар билан сийлаб, уни махсус кемада ўз юртига жўнатади. Итака оролига етиб келгач, нима қилишини билмай турганда Афина жонига оро киради ва нималар қилиши кераклигини унга айтади, уни бир тиланчи қиёфасига киритиб, содиқ қули Эвмейнинг чайласи томон йўлга солиб юборади. Чўпон дайди қаландарни мамнуният билан кутиб олади. У Одиссейни кўрганини унинг муқаррар Итакага қайтиб келажагини айтади. Шу аснода Афина Телемахнинг тушига кириб, тезлик билан ватанига қайтиб тўғри Эвмей чайласига боришни буюради. Телемах тезда юртига қайтиб отасини учратади. Ота-бола саройга келадилар. Шу куни Пенелопа Одиссейнинг камалаги билан ўқ-ёйларини жазманлари ҳузурига келтириб, кимда-ким шу камалакдан ўқ узиб ўн икки халқадан ўтказа олса ўша одамга тегажагини айтади. Жазманлари ҳатто камалакнинг ипини ҳам торта олмайдилар. Шу топда Одиссей ўзининг кимлигини содиқ қули Эвмей ва бошқа ишончли одамларига билдириб, жангга тайёр туришини айтиб қўяди. Кейин у ҳам ўртага чиқиб жазманлардан камалакни отиб кўриш учун изн сўрайди. Улар Одиссейни калака қилиб устидан куладилар. Телемах жазманларнинг норозилигига қарамай отасига камалакни олиб боради. Одиссей биринчи ўқни 12 та халқадан ўтказиб юборади ва иккинчи ўқни жазманларнинг энг ашаддийси АНТИНОЙ га узади, сўнгра ЭВРИМАХНИ ағдаради, шу тариқа жазманларни ва хоинларни тор-мор келтириб, Пенелопа билан тинч-тотув ҳаётини изга туширади. Достон шу тариқа якунига етади.
Юқорида кўрилган ҳар икки достон оғзаки халқ адабиёти асосида яратилиши эпопеянинг яъни баҳодирлик ҳақида ҳикоя қилувчи қаҳрамонноманинг классик намунасидир.
Аввало шуни айтишимиз керакки, ҳар иккала поэма ўртасида мазмунан катта тафовут бор: «ИЛИАДА» да асосан уруш, қонли воқеалар, «ОДИССЕЯ» да эса ажойиб саргузаштлар билан оила ҳаёти ҳақида ҳикоя қилинади.
Юнон халқининг ботирлик, ғайрат ва жасорат тушунчаларини адиб АХИЛЛ образида талқин этган бўлса, шу халқнинг ҳаёт бобида орттирган донишмандлиги, ақл ва заковатини ОДИССЕЙ образи орқали кўрсатади. Жафокаш Одиссейнинг серфалокат сафарида сарсон-саргардонликларда унинг бирдан-бир ҳамроҳи эпчиллик, уддабуронлик, эҳтиёткорлик, чапдастлик ва ҳийлакорлик бўлган. Унинг табиатидаги бу хислатлар албатта турмушнинг оғир шароитлари билан тақозо этилган бир ҳолдир.
Гомердан сўнг яратилган эпик достонларнинг ҳаммаси, унинг қандай афсоналар ҳақида ҳикоя қилишларига қараб айрим циклларга (туркумларга) бўлинадилар. Масалан: Троя урушидан баҳс этувчи достонлар «ТРОЯ ЦИКЛИ» (туркуми) достонлари, Фива шаҳри ҳақида тўқилганлари «ФИВА ЦИКЛИ» (туркуми) достонлари деб аталади. Шунга асосан бу достонларга Туркум достонлар (цикл достонлар) номи берилган.
Туркум достонларда кўпинча халқ оғзида айтиб юрилган мифларнинг маълум бир қисми баён этилади. Шу билан бирга бир достон воқеанинг бошланиши ҳақида гапирса, иккинчиси унинг кейинги қисмини давом эттиради. Чунончи, Троя туркумига кирган «КИПРИЯ» поэмасида Троя урушининг сабаблари яъни «ИЛИАДА» достони воқеасига қадар бўлиб ўтган воқеалар тасвир этилган. Бунда ернинг одамзод наслидан Зевсга шикояти ва Зевснинг одам боласига қирон келтириш мақсадида уруш оловини ёқишга қарор беради. Шундан кейин маъбудлар ҳукмрони ўз қизи Еленани бунёд этади. Денгиз маъбудаси ФЕТИДАНИ ФЕССОЛИЯ ПОДШОҲИ ПЕЛЕЙГА хотинликка узатади. Тантанали тўйга адоват маъбудаси ЭРИДДА дан бошқа Олимп тоғининг ҳамма маъбуд ва маъбудалари таклиф этилган. Бундан қаттиқ ранжиган Эридда «СОҲИБЖАМОЛГА» деган сўз ёзилган олтин олмани билдирмасдан базмгоҳ аҳиллари орасига ташлайди. Бу «адоват олмаси» эди. Бу олма ГЕРА, АФРОДИТА ва АФИНА лар ўртасида дарҳол ихтилоф туғдиради. Зевс бу жанжални Троя яқинидаги «Ида» тоғи этагида мол боқиб юрган ПАРИС деган подачининг измига ҳавола қилади. Сўнгра Афродитанинг олмани олиши, Париснинг Еленани олиб қочиши воқеалари билан бу достон ниҳоясига етади. Достоннинг кейинги воқеалари Агамемнон бошчилигида Троя урушига отланиш тараддудига бағишланади.
Троя уруши тугагандан кейин қимматбаҳо ўлжалар билан ўз юртларига қайтаётган Юнон саркардаларининг саргузаштлари «Қайтиш» номи остида тарқалган бир нечта достонларда тасвир этилади.
Торя уруши афсоналарининг хотима қисми «ТЕЛЕГОНИЯ» достонида тасвир этилган. Бу достон асосан Одиссейнинг сўнгги кунларига бағишлангандир.