Œзбекистан республикаси олий ва œрта махсус таълим вазирлиги

Ўлчов ва ўлчаш бирликлари 
тўғрисидаги бир қатор маълумотлар буюк 
хоразимлик олим 
Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Мусо
Ал-Хоразмий 
алгебраик 
рисоласининг «
Ўлчашлар ҳақида
» деб аталадиган ва геометрия (хандаса)га 
доир қисмида келтирилган. Олим бунда узунлик, юза ва ҳажмларни ҳисоблаш ва 
ўлчаш усуллари билан топишга катта аҳамият берган. Унда 
таноб (39,9 м; 60 х 
60 кв. газ), газ (0,71 м), бармоқ
(20,8 – 22,8 мм) 
каби ўлчаш бирликлари ва 
ўлчов ѐғочи -каби ўлчаш воситалари тўғрисида яхши маълумотлар берилиб, 
уларни амалда қўллашнинг йўл-йўриқлари кўрсатилган. Хоразмий «
Қуѐш 
соатлари тўғрисида рисола
» асарида ҳам метрологиянинг вақтларни ўлчаш 
соҳасига муносиб ҳисса қўшган. Улуғ олим 
Аҳмад Фарғоний 
дунѐда биринчи 
бўлиб (861 йили) сув сатҳини ўлчайдиган асбоб кашф этган ва уни ясаб амалда 
қўллаган. У «
Қуѐш соатини ясаш ҳақида китоб
» асарини ҳам ѐзиб, метрология 
соҳасининг ривожланишига муносиб ҳисса қўшган. 
Аҳмад Фарғонийнинг астрономик кузатишлар учун мўлжалланган ўлчаш 
асбоби - устурлоб ясаш ва ундан фойдаланиш бўйича ѐзган асарлари бир неча юз 
йиллар давомида кўплаб астрономлар, мунажжимлар учун асосий қурол бўлиб 
хизмат қилган. Айниқса қуѐш тутилишини олдиндан башорат қилгани ўз 
тасдиғини топгандан сўнг олимнинг нуфузи янада кўтарилган. Фарғонийнинг 
Нил дарѐсининг сатҳини ўлчаш учун мўлжалланган "
Миқѐси Нил
" ўлчаш
қурилмаси ўзининг салмоғи, пухта ва аниқлиги ҳамда мустаҳкамлиги билан 
ҳозирги кунда ҳам барчани ҳайратга солиб келмоқда. Узоқ йиллар давомида Нил 
дарѐси сатҳининг ўзгаришини кузатиб йиллик ѐғин миқдорини олдиндан 
белгилаш мумкинлигини аниқлади ва бу борада махсус тадбирлар ишлаб 
чиқилди. Натижада ўлчанган дарѐ сатҳи асосида экиладиган маҳсулот турлари 
бўйича кўрсатмалар берилди, яъни сув сатҳи махсус белгидан юқори бўлганда 
сув талаб қиладиган ўсимликлар, белги ичида бўлганда ўртача сув талаб қилувчи 
ўсимликлар ва белгидан паст бўлганда эса кам сув талаб қиладиган ўсимликлар 
экиш тавсия қилинди. Бу эса қурғоқчилик йилларидаги қийинчиликларни, 

---

15 
ѐғингарчилик мўл бўлган йилларидаги тошқинларни олдини олишда муҳим 
омил бўлиб хизмат қилди. 
Буюк алломалар