Œзбекистан республикаси олий ва œрта махсус таълим вазирлиги

 
Энди айтишимиз мумкинки, ўлчанаѐтган катталикнинг учта қиймати бўлар 
экан:
 
1. 
Чинакам қиймат (уни аниқлаш имкони мавжуд эмас); 
2. 
Ҳақиқий қиймат (чинакам қийматга яқин); 
3. 
Олинган қиймат (тажрибадан олинган қиймат).
Табиийки, ҳақиқий қийматни қаердан оламиз деган савол туғилиши 
мумкин. Юқорида келтирган мисолимиз бўйича, олмани савдо дўкони 
тарозисида бир неча марта такрорий ўлчаб, натижаларнинг ўртача қийматини 
олсак, шу ҳақиқий қиймат деб олиниши мумкин. Албатта, шу ҳолича эмас. Бу 
тўғрида суҳбат бироз кейинроҳ бўлади. 
§6. Физикавий-кимѐвий ҳусусиятлар 
Ўлчанаѐтган катталикка қараб ўлчашлар қуйидаги турларга бўлинади: 

Механикавий ўлчашлар - масса, куч, тезлик (чизиқли ва бурчакли), 
тезланиш, босим, модданинг сарфи каби катталикларни ўз таркибига олади; 

Иссиқлик ўлчашлари - бу турдаги ўлчашлар температура ва унинг 
градиентлари, иссиқлик оқими каби катталикларни ўлчаш билан 
шуғулланади; 

Чизиқли ва бурчакли ўлчашлар - бу ўлчашларга профилларнинг чизиқли 
ўлчамларини, бурчакларни ва ѐйларни ўлчаш амаллари киради; 

Электрорадио ўлчашлар - ток кучи, кучланиш, электр қуввати ва сарфи, фаза 
силжиши каби электр катталикларини ва майдон кучланганлиги, частота, 
индуктивлик каби радиотехник катталикларини ўлчашни ўз доирасига 
олади; 

Акустик ўлчашлар - товуш тўлқинлари, шовқин каби акустик катталикларни 
ўлчаш масалалари билан шуғулланади; 

---

27 

Физикавий-кимѐвий ўлчашлар - моддалар ва уларнинг аралашмаларининг 
таркиби ва хоссаларини ўлчаш ва баҳолаш амалларини ўрганади ва тадбиқ 
этади. 
Саноатнинг кимѐ, озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги соҳаларида ва уларга 
боғлиқ бўлган бошқа соҳларда аксарият технологик жараѐнлар турли, суюқ, 
газсимон ва қаттиқ моддаларни ишлаб чиқиш, қайта ишлаш ва сақлаш билан 
боғлик. Табиийки, бу моддалар ўзига хос бўлган ва уларнинг сифатини 
белгиловчи кўрсаткичларга ва параметрларга эга бўлади.
Физикавий-кимѐвий ўлчашлар айнан мана шундай моддаларнинг 
таркибини, физикавий-кимѐвий хусусиятларини аниқлаш, ўлчаш ва баҳолаш 
масалалари билан, бу борадаги мавжуд амаллар ва усуллар, уларнинг воситалари 
ва технологиялари, ҳамда мавжуд усуллар ва воситаларни ривожлантириш ва 
такомиллаштириш билан шуғулланади. 
Бундан ташқари физикавий-кимѐвий ўлчашлар медицинада турли ташхис 
(диагностика) ва даволаш амалларида, криминалистикада, атроф муҳитнинг 
экологик ҳолатларини аниқлашда, умуман, инсон фаолияти билан боғлиқ бўлган 
барча жавбҳаларда кенг қўлланадиган ўлчаш турларидан ҳисобланади. 
Физикавий-кимѐвий ўлчашларнинг ривожланишида алхимикларнинг ҳам 
ўзига хос бўлган ўрни мавжуд. Улар ўз мақсадлари йўлида кўпдан-кўп янги 
моддаларни топдилар, мураккаб модда таркибидаги компонентларни аниқлаш 
борасида янги усулларни ишлаб чиқдилар ва бу билан фаннинг ривожланишида 
ўзига хос бўлган из қолдирдилар. 
Физикавий-кимѐвий 
ўлчашларнинг ривожланишида криминалистика 
алоҳида ўрин эгаллаган. Тарихга назар ташлайдиган бўлсак, Мари Лафарж 
воқеалари, Марш қурилмаси, Орфил кашфиѐтлари ва яқинда бўлиб ўтган В-57 
препарати воқеасини бир бора эслаш жуда ўринли бўлар эди. 
Физикавий-кимѐвий ўлчашларнинг асосий объектлари сифатида турли 
озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқиш ва қайта ишлаш, кимѐвий моддаларни 
яратиш ва тадбиқ этиш, моддаларнинг сифатини баҳолаш ва сифат 
кўрсаткичларини аниқлаш киради. 

---

28