|
Tomas Jefferson
Toǵız shtat óz armiyasın payda etti hám bir qatar shtatlar óz áskeriy teńiz qurallı kúshlerine iye boldı. Aralas teńge pullar hám qaǵaz pullar qádirsizlenip bardı. Jorj Vashington jazǵanınday shtatlar tek qumnan toqılǵan arqan járdeminde birlestirilgen edi. Urıstan aldın sheshilmey qalǵan mashqalalardan biri – shtatlardıń jerlerin keńeytiw hám Allegen tawlarınan batısta jaylasqan jerlerdi basqarıw mashqalası bolıp, bul 1787-jılı járiyalanǵan Arqa-Batıs Ordonans (dekret) dep atalıwshı hújjette sheshimin tawdı. Bunda jerler kongres tárepinen tayınlanıwshı gubernator hám sud`yalar arqalı basqarılatuǵın boldı. áwhú jıl Merilend hám Virjiniya shtatları arasında Fotomak dár`yasındaǵı keme qatnawı boyınsha mashqalanı sheshiw ushın jıynalǵan bes shtat wákilleri, Aleksander Gamilton usınısına kóre bul mashqalanı wákillikli jıyında sheshiwge kelisti. 1786-jılı mayda Filadel`fiyada baslanǵan Federal Konvent jıyınına shtatlardan saylanǵan belgili adamlar toplandı olar arasında Jorj Vashington, Jeyms Uilson, Benjamin Franklin, Jeyms Medison, Aleksander Gamilton kibi ataqlı adamlar bar edi. Franciya hám Ullı Britaniya elshi etip jiberilgen Tomas Jeferson hám Jon Adamslar Konventke qatnasa almadı. Ulıwma eliw bes wákil saylanǵan bolıp olar arasında jaslar kóp edi. Konvent qararına muwapıq on úsh shtatdan toǵızınıń konventleri tastıyıqlaǵannan soń kúshke kiriw kerek edi. 1788-jılı iyunda talap etilgen toǵız shtat konstituciyanı tastıyıqladı, biraq Virjiniya hám N`yu-york óz tastıyıǵın bermedi. Konstituciyaǵa qosımsha «Huqıqlar haqqındaǵı Bill`» usınılǵanlıǵı sebepli 25-iyun` kúni Virjiniya Konventi, 26-iyul` kúni N`yu-York Konventi konstituciyanı tastıyıqladı.
1789-jılı sentyabr`de N`yu-Yorkta toplanǵan Birinshi Kongress konstituciyaǵa qosımshalardı qabıl etti. 1791-jılı dekabr`de 10 qosımshanı Konstituciyanıń quram bólegine aylandırıw ushın zárúr dárejede shtatlar razılıǵın aldı. Bul qosımshalar «Huqıqlar haqqındaǵı bill`» sıpatında tariyxǵa kirdi. Huqıqlar haqqındaǵı bill` qabıl etilgen waqıttan berli Konstituciyaǵa jáne 16 qosımsha kirgizildi. Olardıń kórinisi Huqıqlar haqqındaǵı bill` ornatqan shaxs huqıqları hám erkinlikleri keńeydi. Konstituciya AQShta respublika dúzimin ornattı. Atqarıwshı hákimiyat basında 4 jıl múddetke saylanatuǵın hám wákilliklerge iye bolǵan prezident lawazımı járiya etildi. Prezident armiya hám flotqa basqarıw, xalıq aralıq shártnamalar dúziw, joqarı lawazımlardı tayınlaw húqıqı iye edi. Birinshi Prezident etip, 1789 jıl 30-aprel` kúni bolıp ótken saylawlarda Jorj Vashington saylandı. Joqarǵı nızam shıǵarıwshı organ AQSh Kongressi bolıp qaldı. Ol eki palatadan ibarat edi-joqarı (senat) hám tómengi (wákiller palatası). Senatqa hár bir shtatdan 2 adam saylandı, wákiller palatasına bolsa deputatlar shtat turǵınlarınıń sanına qaray saylanatuǵın boldı. Kongress tezlik penen departamentler (wázirlikler) di payda etti hám barlıq departamentlerdiń basshılarınan shólkem dúzilip, AQSh prezidentiniń kabineti júzege keldi.
Jańa jerler ózlestirilip, úsh shtat 1791 jılı Vermont, 1792-jılı Kentukki , 1796-jılı Tennessi payda boldı.
Sırtqı siyasatta ádil is tutıldı. Francuz revolyuciyası hám onıń aqıbetleri sebepli Evropada baslanıp ketken urısta qatnaspaw ushın AQSh 1778-jılı Franciya menen dúzilgen, óz ara pitim shártlerin biykarladı. Jorj Vashington AQSh urıs halatındaǵı mámleketlerge qarata doslıq hám biytárep bolıwın járiyaladı.
1797-jılı Jorj Vashington prezidentlikke qayta saylaw usınısın qatań qabıl etpey dem alısqa shıqtı. Jon Adams prezident etip saylandı. Ullı Britaniya hám Franciya menen múnásibetler jánede shiyenlesip, 1799-jılı Franciya menen bir qatar teńiz toqnasıwlarınan soń urıs anıq bolıp kórindi. Soǵan qaramay mámlekettiń ekonomikalıq qudireti hám siyasiy ahmiyeti artıp bardı.
Ǵárezsizlik Deklaraciyası hám AQSh Konstituciyası Evropanıń alǵa rawajlanıwına úlken tásir jasadı, olarda alǵa súrilgen ideyalar ulıwma insaniylıq xarakterge iye bolıp, kóplep xalıqlar gúresiniń mazmunına aylanıp qaldı.
Sorawlar:
XVI a’sirde ha’zirgi AQSh ha’m Qubla Amerika ma’mleketleri menen Evropalilar (Ispaniya, Angliya, Portugaliya) arasinda qanday siyasiy waqiyalar ju’z Bergen?
Angliya koloniyalarındaǵı yag’niy Amerikanin’ Angliyag’a tiysili aymaqlarinda sociallıq hám ekonomikalıq turmıs qanday ko’riniste edi?
Garvard universiteti qashan sho’lkemlestirilgen?
Amerika revolyuciyası,ǵárezsizlik ushın gúres AQShtıń payda bolıwı haqqinda nelerdi bilip aldin’iz?
AQSh tin’ ga’rezsizlik deklaraciyasi ha’m konstituciyasi haqqinda o’zin’izdin’ qisqasha tu’sinigin’iz qanday?
Do'stlaringiz bilan baham: |
