|
Hindstanda Boburiyler imperiyası. 1526-jılı Baburdıń urıslarda tájiriybesi mol 20 mıńlıq armiyası Awganıstannıń tawlı jolı arqalı Hindstan iyeledi. Hind rojaları birlese almadılar hám Babur armiyasına qarsılıq qılıwǵa ázzilik qıldı. Onıń armiyası artilleriyada úlken ústinlikke iye edi. Sol ústinlik ájayıp sarkardalıq talantı hám urıstaǵı epshilligi sebepli Babur qısqa waqıt ishinde arqa Hindstannıń úlken bólegin ózine boysındırdı. 1526-jılı 21-aprel`de Panipat qasındaǵı urısta sultan Ibrohim askerlerin jeńip, Delidi iyeledi. Baburdı taxtqa shaqırǵan saray ámeldarları onnan tek sultan Ibrohimge qarsı paydalanbaqshı edi. Babur Deli taxtında kóp otırmaydı, alǵan oljaları kórsetken járdemi ushın jeterli, taxtı ózlerine qaldırıp, qaytıp ketedi, dep esaplaǵan edi. Biraq Baburdıń Deli taxtında uzaq qalıwın túsingen hind aq súyekleri oǵan qarsı birlesti. 1527-jıl 13-martta bolǵan urısta Babur olar ústinen de jeńiske eristi. Babur jáne bir qatar hind jerlerin basıp aldı hám ózin bul jerlerdiń húkimdarı dep járiyaladı. Ol tiykar salǵan mámleketti batıs tariyxshıları Ullı Mongollar imperiyası dep ataydı. Ol batısta Qabuldan Shıǵısta Bengaliyaǵa shekem bolǵan aymaqtı óz ishine aladı.
Babur isker hám uzaqtı kóriwshi siyosatshı, áskerbası hám mámleket árbabı, shayır hám tariyxshı alım edi. Ol hámmedende kóbirek hind xalqı ziyan kórip atırǵan feodal urıslardı toqtattı, sawda-satıq, qurılıs, ilim-pán hám ádebiyatqa ǵamqorlıq qıldı. Bul ullı watanlasımız Turkistan, Hindstan hám Awǵanstan xalıqları tariyxına, olardıń iskustvosı, úrip-ádet-dástúrine, dinine úlken qızıǵıwshılıq penen húrmet kórsetti. Sol páziletleri sebepli ol ózi iyelegen aymaqlarda qúdretli mámleket dúzdi hám mádeniyattıń rawajlanıwına úlken úles qostı.
Babur 1530-jılı dún`yadan ótti. Ol jer múlklerin perzentlerine bólip, Deli taxtına súyikli perzenti Xumayundı qaldırdı hám qalǵan perzentlerine oǵan boysınıwdı wasiyat qıldı. Biraq aǵalı-inililer Bengaliya hǝm Bixar feodalları menen birge Xumayunǵa qarsı birlesti. Bir neshe urıslarda jeńilgen Humayun Sind arqalı Iranǵa qashıp ketedi. Nǝtiyjede hákimyat 15 jılǵa (1540-1555) Sur ruwınan bolǵan awǵan feodalları qolında qaldı. Humayun Deli taxtına qaytıwǵa eristi, biraq tez arada, 1556-jılı dun`yadan ótti. Taxtqa Humayunnıń 13 jaslı balası Akbar (1542-1605) keledi.
Akbar hám onıń reformaları. Baburdıń miyrasxorları ishinde eń ataqlısı Akbar edi. Ol haqıqıy imperiyanıń tiykarshısı, Hindstan tariyxında ullı reformashı sıpatında dańq shıǵarǵan. Baburiyler imperiyası onıń húkimdarlıǵı dáwirinde gúllep rawajlanıwdıń eń shoqqısına erisedi. Akbar atasınan miyras qılıp urıslar aqıbetinde wayran bolǵan bir neshe yarım ǵárezsiz knyazlıqlardı ǵana alǵan edi. Ol bazıda qural kúshi menen, bazıda kelisiwler jolı menen mámleket aymaǵın bir neshe marte keńeytirdi, bay walayatlardan Gujorat, Bengaliya, Oraylıq Hindstan hám Kashmir, sondayaq, Dekan sultanlıǵına qaraslı Berar hám Axmatnagor jerlerin óz mámleketi quramına qosıp aldı. Aldınǵı turaqlı tınıshlıqtı buzıwshılar bolǵan tákabbır hám jawınger Rajput rajaların óziniń isenimli awqamlaslarına aylandırdı, olardıń eń abroylıları menen quda-aǵayinshilikti jolǵa qoydı, Rajputlardıń atlı áskerleri Akbar armiyasınıń tiykarına aylandı. Akbar bekkem, oraylasqan mámleketti hám kúshli oraylasqan hákimiyatı dúziw ushın bir qatar reformalardı ámelge asırdı. Jergilikli-aymaqlıq reformalar nátiyjesinde imperiya anıq basqarıw, sud hám salıq sistemasına iye bolǵan, patsha tayınlaytuǵın nayıplar tárepinen basqarılatuǵın aymaqlarǵa ajıratıldı. Barlıq imperiya ushın birdey uzınlıq hám awırlıq ólshem birlikleri sisteması, islam hám indiuzmnıń dogmatlarına emes, sol dáwir astranomiya pániniń, tiykarınan Ulıǵbek astranomiyasınıń jeńislerine tiykarlanǵan kalendar` engizdi. Salıq reforması mámleket ekanomikası ushın ayrıqsha úlken áhmiyetke iye boldı. Natural formada alınatuǵın, ádette óniminiń 1/3 ge shekem jetetuǵın jer salıǵı pul formasına ótkerildi. 1570-jıllardıń aqırında patsha bir neshe ásirlerden beri bar bolǵan áskeriy-len sistemasın biykar qılıwǵa, áskeriy xızmetleri ushın jer ornına pul menen tólewdi engiziwge háreket qıldı. Buǵan qarsı túrli orınlarda kóterilisler bolǵanlıǵı sebepli reformanı toqtatıwǵa tuwrı keldi. Akbar mámleket xızmetindegi feodallar ushın lawazımlar sistemasın engiziw menen sheklendi. Reformalar ishinde Akbarǵa eń úlken abıray keltirgeni diniy reforma boldı. Bul reformanıń maxseti diniy kelip shıǵıwına qaramastan basqarıwshı toparlardı birlestiriwden ibarat edi. Akbar óz tárepine jergilikli hind xalqın da awdırıwǵa háreket qıldı. Hindstan xalqınıń tórtten úsh bólegi induizm dinine sıyınıwshılar bolsa da, Alla hám onıń payǵambarı Muhammetke sıyınǵan bársheniń teńligin jariyalanǵan islam dininiń, tómen kastalar arasında tásiri kúsheyip baratırǵan edi. Diniy teńliktiń engiziliwi quramalı, bazıda tartıslı bolıp atırǵan bolsada, islam dini Baburiyler imperiyasınıń mámleketlik dini esaplanǵan, aqsúyeklerdiń kópshiligi islam dininde edi. Sol sebepli Akbar diniy teńlik siyasatın alıp bardı, ol mámleketti basqarıwǵa musılmanlar menen birge hindlerdi de tarttı, hindlerdi hár qanday quwdalawlardı qadaǵan etti. Musılman bolmaǵanlardan alınatuǵın salıq –juz`yanı biykar qıldı. Ol óz mámleketi átirapında tolıq diniy erkinlikti jariyalap, musılman bolmaǵanlardıń hár qanday kemsitiliwin biykar qıldı. Ol Hindistan awıl xojalıǵınıń tiykarı bolǵan suwǵarıw sistemasın jaqsılaw jolında kóp jumıslar isledi. Bul hind dıyxanshılıǵı ushın úlken áhmiyetke iye edi.
Akbardıń reformaları musılman feodallar hám diniy ruwxanıylardıń narazılıǵına sebep boldı. Olar patshanı dinsizlikte ayıpladı, xalıqtı oǵan qarsı qóteriwge háreket qıldı. Narazılar tárepinde Akbardıń balası, taxt miyrasxorı Jahangir de bar edi. Ol taxtqa keliwi menen (1605-1627) atasınıń kóplep reformaların joqqa shıǵardı.
Jahangirdiń balası Shax Jahan húkimdarlıq qılǵan jılları (1628-1657) imperiya óz qúdretiniń eń joqarı shıńına jetti.
Do'stlaringiz bilan baham: |
