|
Sociallıq pikir, pán, ádebiyat hám iskustvo. Bul dáwir ilimi sońǵı orta ásirler hám jańa dáwir baslarına tán bolǵan revolyuciyalıq processlerdi bastan keshirdi. Ilimniń jetiskenlikleri arasında matematikanıń rawajlanıwın ayrıqsha aytıp ótiw kerek. Ullı matematik Nilakanta óziniń «Jipler kompleksi» shıǵarmasında tangens iymek sızıqtıń sheksiz dárejeli qatarında jayılıwı sheshimin beredi. Sol tema hind matematikleri tárepinen dawam ettirildi. Olar óz shıǵarmaları menen Gregori, Leybnic hám basqa evropalıq alımlardan ádewir ilgerilep ketti. Sondayaq astranomiya, ximiya, fizika pánleri úlken jetiskenlikler menen rawajlandı. Tábiǵıy pánler ishinde medicina tarawı ayrıqsha joqarı orındı iyeledi. Bul tarawda dástúriy tárizde eki mektepten-ayurveda (hindlerdiki) hám yunani (musılmanlardiki) lerden ibarat edi. Ulıwma hind medicinası túrli keselliklerdi anıqlaw hám emlew boyınsha óz zamanlaslarınıń aldınǵı usılların jaratqan. Solardan, as sińiriw processi hám qan aylanıw sisteması tuwrısındaǵı hind alımlarınıń traktatlarında ele evropalıq alımlar emley almaǵan kesellikler hám olardı emlew usılları haqqında maǵlıwmat berilgen. Xirurgiya ásirese plastik xirurgiya, Evropa páninen ádewir ilgerilep ketken edi. Bul dáwir hind farmakologiyası da jaqsı rawajlanǵan. Eger aldınǵı dáwirlerde hindler hám musılmanlar bir-birin biliwge, úyreniwge háreket qılǵan bolsa, baburiyler dáwirine kelip olar óz-ara bir-birilerin tusine baslaǵan edi. Bul jaǵday eń dáslep ádebiyatta óz kórinisin tapqan. Akbar shax sarayında arnawlı dilmashlar toparı dúzilgen bolıp, olar bárshe musılmanlarǵa túsinerli bolǵan parsı tiline hindlerdiń muqaddes kitapları hám ádebiyat úlgilerinen «Maxabxarata», «Ramayana» hám «Atxarvaveda»nı awdarıwǵa erisken. Ulıwma Akbar shax patshalıq qılǵan dáwir mádeniy gúlleniw dáwiri boldı. Shayır hám tariyxshı Abul Fazldıń Hindstan tariyxına baǵıshlanǵan shıǵarmaları, onıń inisi, «Maxabxarata»nıń awdarmasına basshılıq qılǵan Abul Fayziydiń «Nal hám Daman» poeması Hindstan ádebiyatınıń joqarı úlgilerinen esaplanadı. Bul dáwir adebiyatınıń eń joqarı shıńı Shıǵıs xalqınıń genial shayırı, filosofı, oyshılı hám óz dáwiriniń «Mırza Malik ush-shuaro»sı Mırza Abdulqadir Bedil (1644-1721) dóretiwshiliginde kórindi. Bedildiń pikirinshe dun`yadan sırtta hesh qanday kúsh joq hám bolıwıda mumkin emes. Bedil dun`yanıń baslanıwı bolmaǵanday, aqırıda bolmaytuǵınlıǵın, dún`yada bolıp ótetetuǵın hámme processler tábiǵıy ekenligin ózinshe dálileydi. Bedildiń pikiri boyınsha, dún`ya turaqlı, bólinbeydi, ol hámme nárseni óz ishine aladı, adam bolsa real bolmıstıń, álemniń jemisi bolıp esaplanadı. Bul dáwirde jergilikli tillerde dóretiwshilik penen shuǵıllanǵanlardıń ishinde eki ullı insan ajıralıp turadı-Tulsidas hám Surdas. Tulsidas «Ramayana» syujet leri tiykarında «Ramayananıń mártlikleri» atlı judá úlken poema dóretedi. Poema ásirese.ápiwayı xalıq arasında keń tarqalǵan. Surdas soqır bolǵan, biraq bul jaǵday oǵan Krishnanıń ómiri haqqındaǵı bahalı poema-«Sura okeanı»n jaratıwǵa kesent qılmadı.
Baburiyler dáwiri arxitekturası sawlatlı, bezewleriniń baylıǵı, musılman arxitekturası hám hind saray arxitekturası dásturleriniń birlesiwi menen ajıralıp turadı. Bul dáwirde salınǵan arxitekturalıq imaratlardıń eń ayrıqshası, jáhán arxitekturalıq iskustvosınıń ájayıp dúrdanalarınan biri Taj Mahal mavzoleyi bolıp esaplanadı. Onı Shax Jahan súyikli hayalı Arjumandbanuǵa (Mumtaz mahalǵa) baǵıshlap qurdırǵan. Kórkem-ónerde minatyura janrı, muzıkada baburiyler muzıkası rawajlanǵan bolsada, XVIII ásirdegi siyasiy waqiyalar ádebiyat da, iskustvoǵa da tásir etpey qalmadı, olar da basqa tarawlar siyaqlı túskinlikke júz burdı.
Solay etip, joqarı rawajlanıwǵa erisken Hindstan XVII ásir aqırlarınan baslap derlik 300 jıl anglichanlardıń koloniyasına aylandı. Mámlekettegi ekanomikalıq túskinlik hám siyasiy pıtırańqılıq, Baburiyler imperiyası ornında payda bolǵan mámleketlerdiń óz-ara urısları, anglichanlardıń Hindstandı basıp alıwı ushın imkaniyat jarattı. Eń ókinishlisi anglichanlar Hindstandı hindlerdiń ózleri járdeminde basıp aldı hám uzaq jıllar koloniyalıq dúzimde uslap turdı.
Sorawlar:
XVI ásir baslarında Hindstan siyasıy pıtırańqılıq jaǵdayi ha’m Baburiyler imperiyasinin’ ornatliwi haqqinda tu’sinigin’iz?
Akbarshax qanday reformalardi a’melge asirg’an?
Hindstandag’i xaliq ha’reketleri ha’m imperiyanin’ bo’lshekleniwine neler sebep bolg’an?
Evropalilar Hindstanda qanday siyasat alip barg’an?
Hindstanda pa’n, a’debiyat ha’m ko’rken o’nerdin’ rawajlaniwina u’les qosqan ulli alim ha’m do’retiwshilerden kimlerdi bilesiz?
Do'stlaringiz bilan baham: |
