|
3 - Fuqarolik huquqi
33
3-§. Fuqarolik huquqining huquq tizimida
tutgan o‘mi
Mustaqillikkacha sobiq sovet huquqi tizimi sifatida shakllangan
va rivojlanib kelgan bir necha o ‘nlab mustaqil huquqiy sohalarni o ‘z
ichiga olgan huquqiy tizimning asosiy jihati uni tashkil etuvchi element-
larning ko‘p turliligi va ularning umumiy, a n ’anaviy bo‘lgan xususiy
hamda ommaviy huquq tizimlariga ajratilmaganligida aks etar edi.
Bunday yondashuvning afzalliklari qatorida huquq bilan tartibga solina-
digan turli xil ijtimoiy munosabatlarning o ‘ziga xos xususiyatlarini
yuqori darajada hisobga olish imkoniyatini, ularning birm a-bir tarm oq-
langan holda belgilanganligini krsatish mumkin. Lekin, o ‘z navbatida
vujudga kelgan ushbu tizimning g‘oyat kattalashib ketishiga va tartibga
solishda m uayyan qiyinchiliklarning yuzaga kelishiga, huquqiy
majmualarning alohida sohalarini ajratish zaruratining tug‘ilishiga olib
keldi. Aksariyat hollarda bu m uam m olar echimini hal qilishda bir
necha huquqiy sohalarni rejali iqtisodiyotga moslashtirib bir-biriga
qo‘shish orqali yangi majmualar yaratishdan axtarildi.
MaMumki, har qaysi huquqiy tizimning asosiy vazifasi, faqat alo-
hida huquq sohalari va ular doirasini ajratishdangina em as, balki
ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda ularning yagona majmua
sifatidagi umumiy ta ’sirini ta ’minlashdan ham iborat. Shuning uchun
huquq tizimi uni tashkil qiluvchi elementlarning ijtimoiy-iqtisodiy va
tashkiliy huquqiy omillariga tayangan ichki muvofiqligi bilan tavsif-
lanishi kerak.
Ilgari (sobiq ittifoq davrida)gi huquqiy tartibot u yoki bu darajada
ana shu maqsadlarga erishdi. Huquqiy sohalai tizimining o‘sha davrdagi
yuqori qismida konstitutsiyaviy (davlat) huquq joy egallagan o ‘ziga
xos «piramida» ko‘rinishida shakllandi va rivojlandi. M azkur pirami-
daning quyi qatlamlari konstitutsiyaviy huquqga b o ‘ysundirildi —
fuqarolik, jinoyat, m a’muriy, protsessual huquq sohalari tashkil qildi.
0 ‘z navbatida, ulardan boshqa huquqiy sohalar (masalan, fuqarolik
huquqidan oila huquqi, mehnat huquqi; m a’muriy huquqdan moliya,
bank va soliq huquqi) ajralib chiqdi. Shunday qilib, m azkur huquq
tizimi yuqoridan quyigacha ommaviy qoidalar bilan boyitildi. Mohiya-
tan qaraganda, jamiyat va uning a ’zolari hayotining barcha jabhalariga
dav latn in g bunday y o ‘sinda aralashuvidan ko‘zlangan m aqsad,
aw alam bor, davlat ham dajam iyat manfaatlarini ustuvortarzda himoya
qilishga qaratilgan edi. Bunday yondoshuv, birinchidan, «davlat-
lashtirilgan» iqtisodning m a’muriy rejali xarakteriga, ikkinchidan, o ‘sha
davlatning ijtimoiy hayotdagi tutgan hal qiluvchi mavqeiga to ‘la mos-
lashtirilgan edi.
M amlakatimizning iqtisodiy va ijtimoiy tuzum ida amalga oshirilgan
tub islohotlar bu tizim ni o ‘zgartirdi. N atijada yangidan shakllangan
hozirgi huquqiy tizim asosining xususiy huquqiy negizlari tiklandi.
Bir so‘z bilan aytganda, eski tizim o‘rnini xususiy huquqiy va ommaviy
huquqiy yondoshuvlar tengligiga asoslangan yangi huquq tizimi egalladi.
Bu tizim da ikkita o ‘zaro harakat qiluvchi, lekin bir-biriga qaram
bo‘lmagan, ko‘pgina alohida huquqiy sohalar va ularning guruhlarini
o ‘z ichiga qam rab olgan xususiy hamda ommaviy huquq tizimlari
vujudga keldi. T a’kidlash joizki, ushbu huquq tizim ini tashkil etuvchi
bu ikkita mustaqil huquqiy tizimlar hozirda shakllanish va rivojlanish
jarayonini boshdan kechirmoqda. Shunisi aniqki, yangi huquq tizimi
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar mazmun-mohiyatiga,
huquqiy dem okratik davlat va fuqarolik jam iyatini shakllantirish
vazifalariga to ‘liq mos keladi. Bu tizimning yaxlitligi va muvofiqligi
uning elementlarini bir-biriga bo‘ysundirish orqali emas, aksincha,
umumiy huquqiy prinsiplari, shuningdek, huquqiy sohalami bir-biridan
ajratish uchun xizmat qiluvchi mezonlari birligi asosida ta ’minlanadi.
Shak-shubhasiz, bunday holatning ijtimoiy-iqtisodiy negizini shaxs
huquqlari va erkinliklarining hamda bozor munosabatlarining ustuvor
roli tashkil etadi.
Xususiy huquq yoxud xususiy huquqni tartibga solishning asosida
fuqarolik huquqi turadi. Shu bilan uning huquq tizim ida xususiy,
aw alam bor, mulkiy munosabatlarni tartibga solishga yo‘naltirilgan
asosiy, tayanch soha sifatidagi o ‘rni belgilanadi. Zotan, fuqarolik
huquqining um um iy normalari (m e’yorlari) va prinsiplari, agarda
maxsus qonunchilikda to ‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatm a, cheklovlar bo‘l-
masa-da, xususiy huquq doirasiga kiruvchi barcha m unosabatlarni
tartibga solishda q o ‘llanishi mumkin. Bu birinchi navbatda, oila
huquqiga taalluqli b o ‘lib, oila to ‘g‘risidagi qonun hujjatlari bilan
tartibga solinmagan oila a’zolari o ‘rtasidagi mulkiy va shaxsiy nomulkiy
munosabatlarga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari oilaviy m uno-
sabatlarning mohiyatiga zid kelmagan taqdirdagina qo‘llaniladi ( 0 ‘z-
bekiston Respublikasi Oila kodeksining 6- moddasi). Bunday holatni
bevosita mehnat, ekologiya, qishloq xo‘jalik huquqlari institutlari bilan
bog‘liq xususiy huquqiy munosabatlarning tartibga solinishi jarayonida
ham kuzatish mum kin. Biroq m ehnat huquqining yoxud oila hu-
quqining normalari hech bir sharoitda fuqarolik-huquqiy tartibga solish
doirasida tadbiq etilmaydi.
Hozirgi paytda fuqarolik huquqining harakat doirasi kengayib
bormoqda. Masalan, yerdan, tabiat obyektlaridan foydalanish yoki
oila munosabatlarini tartibga solish, boshqaruvchi bilan uni yollagan
kompaniya o ‘rtasidagi o ‘zaro munosabatlar ko‘p hollarda fuqarolik
huquqi normalari asosida amalga oshirilmoqda. Bu esa, fuqarolik
huquqining bozor munosabatlarini shakllantiruvchi samarali vosita
sifatidagi ijtimoiy qimmati oshib borayotganidan dalolatdir.
Xulosa qilib aytish mumkinki, fuqarolik huquqi xususiy huquq
tizimida va, umuman, ko‘plab mulkiy va nomulkiy munosabatlarning
huquqiy asoslarini belgilashda markaziy ham da hal qiluvchi o ‘rinni
egallaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
