‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

30-DARS. 
SODDA GAPLARNING TUZILISHIGA KO‘RA
TURLARI. GAP BO ‘LAKLARINING TARTIBI
Darsning maqsadi: 
to ‘liq hamda to ‘liqsiz gaplar, so ‘z gaplar, shuningdek,
gap bo ‘laklarining tartibi haqida umumiy та ’lumot berish.
R E J A:
1. Yig‘iq va yoyiq gaplar.
2. T o ‘liq va to'liqsiz gaplar.
3. So‘z-gaplar.
4. G ap b o ‘laklarining tartibi.
541

---

^
1-topshiriq. Keldim
bilan 
Men kecha Toshkentga keldim
gaplarini 
bir-biriga solishtirib, bir-biridan farqini ayting.
Fikrim izni birgina kesim orqali ham bayon qila olam iz. Shuning 
uchun ham gapning eng kichik ko ‘rinishi faqat kesim dan iborat bo'lgan 
gaplardir.
K e sim n in g m a ’nosini kengaytirish ehtiyoji tu g ‘ilgan da, b o sh q a 
b o ‘laklardan foydalaniladi.
Kesim va kesim dan boshqa b o ‘laklarning ishtirokiga ko‘ra gaplar ikki 
turga b o iin ad i:
1
) yig‘iq gaplar; 
2
) yoyiq gaplar.
fU, 
Eslab qoling. 
Faqat kesimdangina tashkil topgan gaplar yig 4q
w
gaplar deyiladi.
M asalan, 
keldi, kuz
kabi.
Kesimdan tashqari boshqa bo ‘laklar ham ishtirok etgan gaplarga
yoyiq gap deyiladi.
M asalan, 
Keldi bahor, gul bahor.
(Z. 
Diyor)
Dialogik nutqda fikr ifodalash u chun kerak bo'lgan barcha b o'laklar 
ishtirok eta bermaydi. So'zlashish jarayoni doim o ixcham likka, ortiqcha 
so'zlardan qutulishga am al qiladi. Shuning u chu n so ‘zlashish jarayonida 
oldingi gapdan yoki so‘zlashish vaziyatidan bilinib turgan so‘zlar ko‘pincha 
ishlatilm aydi, lekin uning m azm uni oldingi gapdan va nutq vaziyatidan 
bilinib turadi. M asalan,
— Ism ing nim a?
— Yodgor.
Keyingi gapda 
mening ismim
so‘zlarining q o ‘llanilishi ortiqcha. Chunki 
uning m azm uni yuqoridagi gapdan bilinib turadi.
N u tq ja ra y o n id a fikr ifodalash u c h u n kerak b o ‘lgan so ‘zlarning 
q o ‘llanilish yoki qo'llanilm asligiga ko ‘ra gaplar ikkiga b o iin ad i:
1
) to ‘liq gaplar; 
2
) to'liqsiz gaplar.
Eslab qoling. 
Fikr ifodalash uchun kerak bo ‘Igan barcha bo ‘laklar
ishtirok etgan gaplar to 4iq gaplar deyiladi.
M asalan: 
Yurtimiz kundan kun go ‘zallashib bormoqda.
Fikr ifodalash uchun kerak bo ‘Igan so ‘zlaming ba ’zilari matn yoki
nutq vaziyati taqozosi bilan ishlatilmagan gaplar to ‘liqsizgap deyiladi.
Masalan,
— 
Gulni kimga terding?
— 0 ‘qituvchimga.
542

---