‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

(Abdulhay Sobirov)
35-mashq. Matnni o‘qing. Savol va topshiriqlarga javob bering.
U rxun-enasoy yozuvi haqidagi dastlabki xabarlar N .K . Vidzen,
S.U. Remezov, I. Tabbet-Stralenberg, D.G . Messershmidt, M.A. Kastren 
kabi tadqiqotchilar tom onidan e ’lon qilingan.
1889-yili N .M . Yadrinsev Mongoliyadagi Qoraqurum shahristoni 
xarobalaridan ikkita katta bitiktosh topib oldi. Keyinchalik m a’lum bo'li- 
shicha, bu toshlar Kultegin va Bilga xoqonlar sharafiga qo‘yilgan bitiktoshlar 
ekan.
V.V. Radlov, V. Tom sen, P.M . M elioranskiy kabi olim lar bu sirli 
yozuvlarni o ‘qishga qattiq kirishganlar. 1893-yilning 25-noyabr kuni 
V. Tomsen birinchi bo‘lib bitiktoshlar sirini ochganligini e’lon qildi. Bu 
vaqtda V.V. Radlov 10 ta harfni o ‘qib ulgurgan edi. M azkur sirli yozuvlar 
turk xalqiga tegishli ekan. Enasoy hamda Urxun daryolari havzalaridan 
topilganligi uchun ular urxun-enasoy yozuvlari deb atala boshlandi. Hozirda 
ularning 700 ga yaqin namunaiari fanga m a’lum.
36-mashq. Quyidagi so‘zlarni eslab qolishga harakat qiling. Ularning
nima sababdan ishlatilmay qolganini yoki o‘zgarganini izohlang.
Budun — xalq 
K o‘ch — urug‘, zot
Bilig — bilim 
0 ‘kush — ko‘p
Ingek — sigir 
0 ‘z — jon, vujud
Yag‘i — yov, dushman 
Art — tepa, dovon
Batsiq — g‘arb 
Erik — mard, botir, erkin
ESKI TURKIY TIL
Eramizning XI asrlaridan boshlab qorluq qabila ittifoqi kuchaya boshladi 
va qoraxoniylar sulolasi hukmronligidagi o ‘zlarining davlatlarini tashkil 
etdi. Qoraxoniylar Sirdaryo havzalari hamda somoniylarga qarashli bo'lgan 
Buxoro va Samarqandlarga ham o‘z ta’sirini o ‘tkazadi. Qoraxoniylar davlati 
mayda uyg'ur qabilalarini ham da Sirdaryo va Amudaryo oralig‘idagi turk- 
eron aholisi yashaydigan m adaniy yerlarni o'ziga bo'ysundirgan holda
28
i

---

X asr oxirlarida islom dinini qabul qilib, Markaziy Osiyoning eng madaniy 
turk davlatiga aylandi.
Qoraxoniylar tomonidan ikki rivojlangan madaniy markazning sharqda 
uyg‘ur madaniyatining va g'arbda, Markaziy Osiyoda, turk-eron madaniyati- 
ning birlashtirilishi uning yozma madaniyatida ham o 'z ifodasini topdi. 
Qoraxoniylar davrining eng asosiy adabiy va lingvistik yodgorliklaridan 
biri M ahm ud Koshg‘ariyning «Devon-u lug‘otit turk» nomli qomusiy 
asaridir. Bu asar turkiy tillarning o ‘sha davrdagi fonetikasi, leksikasi, 
gram m atikasi, dialektal xususiyatlari haqida to*la m a’lum ot beruvchi 
qimmatli manbadir. Shu bilan birga, turkiy xalqlaming xalq og‘zaki ijodi 
namunalarini aks ettirgan yirik badiiy asardir.
M ahmud Koshg‘ariy tilshunoslik tarixida ilk bor barcha turkiy tillarning 
bir necha guruhlarini tasniflab, ular o ‘rtasidagi um um iy va farqli jihatlarni 
aniqlagan holda