‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

I guruh
ko‘makchi
I I guruh
olmosh 
adabiy til 
yasovchi
imlo
sheva
leksikologiya
ibora
Tayanch tushunchalar
206

---

8 -D A R S .
0 ‘Z B E K T IL I L E K S IK A S IN IN G
R IV O J L A N IS H I. 0 ‘Z B E K T IL I
L E K S IK A S IN IN G B O Y IS H M A N B A L A R I
8 .1 . 0 ‘Z B E K T IL I L E K S IK A S IN IN G R IV O J L A N IS H I
Darsning maqsadi: 
o ‘quvchilarda o'zbek tili leksikasining takom il 
top ib borish y o ‘llari, tildagi so ‘zlarning eskirib borishi va ularning 
o ‘rniga yangilarining kirib kelishi haqida bilim ham da k o ‘nikm alar 
hosil qilish.
R e j a :
* Leksika tarkibidagi o ‘zgarishlarning sabablari.
* Ayrim leksemalarning eskirishi va uning sabablari: 
arxaizmlar va istorizmlar (tarixiy so'zlar).
* Yangi so‘zlarning paydo bo‘lish sabablari.
* Neologizmlar.
s
1-topshiriq.
Navoiyning quyidagi baytidan hozirgi o ‘zbek 
tilida ishlatilmaydigan so‘zlarni aniqlang: «Jam’ bo‘lib bir kun 
guliston qushlari, Boshoq bahr-u biyobon qushlari. Barcha bir 
m anzilda m ajm a’ tuzdilar, H ar bir o ‘z haylu safni ko'rguzdilar».
2-topshiriq.
Vaucher, tender so‘zlarining m a’nosini tushunti­
ring va ularning o ‘zbek tilida qachondan boshlab qo‘llanganini 
ayting.
Bizni qurshab turgan olamdagi ham m a narsa va hodisalar uzluksiz 
o ‘sishda-rivojlanishdadir. M asalan, hovlingizga ko‘chat ekdingiz. U 
ko‘karib, asta-sekin rivojlana boshlaydi, lekin uning rivojlanish jarayonini 
oddiy k o ‘z bilan kuzata olmaysiz. К о ‘chat ekilgan holat bilan uning bir 
necha oy yoki yil o ‘tgandan keyingi holatini solishtirsangiz, undagi ro ‘y 
bergan o ‘zgarishlarni payqaysiz.
Xuddi shuningdek, siz bilan biz gaplashib turgan til ham muttasil 
rivojlanishda, o ‘zgarishdadir. Bu o'zgarishlarni shu tilning ikki davr 
oralig‘idagi holatiga qarab bilib olamiz. M asalan, Navoiy tili bilan hozirgi 
davrdagi o ‘zbek tili yoki Fitrat, C ho‘lponlar davri bilan bugungi o ‘zbek 
tilini solishtirsak, bu ikki davr oralig‘ida ro‘y bergan o ‘zgarishlar leksikada 
ko ‘proq aks etganini sezishimiz mumkin.
207

---

Ko'rinadiki, bunday o ‘zgarishlar tilning lug‘at jam g‘armasida ko‘proq 
namoyon b o iad i, chunki xalqimiz tarixida ro‘y bergan iqtisodiy-ijtimoiy, 
siyosiy o ‘zgarishlar tufayli yangi so‘zlar kirib keladi, ayrim so‘zlar 
iste’m oldan chiqib ketadi. Masalan, eski o ‘zbek tiliga xos