10-mavzu: Ta`lim va tarbiyaning psixologik asoslari Reja

10-mavzu: Ta`lim va tarbiyaning psixologik asoslari
Reja:
1.Dars jarayonida o’quvchilarni boshqarish texnikasi va usullari.
2.Kompyuterlashtirilgan ta`limning psixologik jihatlari.
3.Tarbiyaviy texnologiyalarning psixologik xususiyatlari
4.Turli yosh bosqichlarida tarbiya xususiyatlari.


Tayanch tushunchalar: ta’lim, tarbiya, o’zlashtirish jarayoni muammosi
Dars jarayonida o’quvchilarni bosharish texnikasi va usullari.
Ta`lim jarayonining natijasi o’zlashtirish, ichki va tashqi faoliyatni maqsadga muvofiq ravishda o’zgartirishdir. Bilim, ko’nikma va malakalar ta`lim jarayonining natijasidir. Bilimlarni o’zlashtirish jarayoni muammosi P.Ya.Galperin va N.F.Talizina tomonidan o’rganilgan. Ular aqliy hatti-harakatlarni bosichma-bosqich shakllantirish nazariyasini ishlab chiqqanlar. Mualliflar aliy hatti-harakatlarni moddiy holda tashki nugk yordamida hamda aliy shaklda, fikrda namoyon bo’lishini izohlab berdilar. Aliy hatgi-harakatlarning birinchi bosichirasm, sxema, diagramma va shartli belgilar tarzida uz ifodasini topadi. Aliy hatti-harakatlarning ikkinchi bosichi ko’rgazmalardan olgan tasavvurlari to’g’risida o’quvchilarning ovoz chikarib, fikr yuritishidan iboratdir. Uchinchi bosich esa, subyekt ongida tasavvur, tushuncha, konuniyat, hossa, hususiyat, operaciya, usul tarikasida namoyon bo’ladi. Ma`lumki, o’quvchilarga talif etiladigan axborotlar al bovar kilmaydigan. darajada tezlik bilan kupayib bormokda. Shuningdek, ularning juda tez eskirib olib, yangilashni takozo etishi ham uz-uzidan ma`lum bultiokda.
To’rtinchi bosqichda bajarilgan hatti-harakatlar ichki rejada ovoz chiqarilmay bajariladi. Beshinchi bosichda esa faoliyatni fikran bajarishga o’tiladi.
Bundan ravshan ko’rinib turibdiki, materialni asosan yodlab olish va xotirada salab olishga asoslanadigan ta`lim hozirgi talablarga isman javob bermoda. O’quvchilarga hamisha yangilanib turadigan axborotni mustail ravishda o’zlashtirib borishga va o’ishni bitirib ketganidan keyin, kishiga jadal sur`atlar bilan usib borayotgan fan-texnika taraiyotidan orkada olib ketmaslik imkoniyatini beradigan obiliyatlar taraiyotini beruvchi tafakkur sifatlarini tarkib toptirishi muammosi birinchi o’ringa chiib bormoda. Ta`lim jarayonida o’zlashtirishning muvaffaiyati uyidagilarga bog’liq:
1. Ta`lim mazmuniga.
2. O’quv rejalari, dasturlari, darsliklar va o’quv kullanmalarining mavjudligiga;
3. Ta`lim metodikalarining takomillashganligi;
4. O’ituvchi mahoratiga;
5. O’quvchining individual psixologik hususiyatlari.
Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, turli individual tipologik xususiyatlarga ega o’quvchilar uchun ta`limning yagona ulay, optimal sharoitlarini yaratish mumkin emas, Ammo o’zlashtirishning samaradorligini oshirishda muammoli ta`lim, noan`anaviy ta`lim usullarini qo’llash muhim ahamiyatga egadir.
Kompyuterlashtirilgan ta`limning psixologik jihatlari.
Yuqorida qayd qilganimiz singari ta`lim berish texnologiyasi-ta`lim berish faoliyatida qo’llaniladigan vositalar tizimi hamda tizimning ishlash usulidir. Bunday vositalarga faqat ideal vositalar (masalan o’quv axboroti) emas, balki moddiy vositalar (xususan komp’yuter ham kiradi) bunda mazkur vositalarning har biri texnologiyaga rioya qilingan holda foydalanishini, hamda ular belgilagan ta`lim berish funksiyalarining bajarilishini ta`minlay olishi lozim. Ta`lim berish texnologiyasi - zarur bo’g’in bo’lib, amaliy fanlar va ta`lim berish jarayonida ijodiy ko’nikmalarni o’zaro bog’lash uchun xizmat qiladi. Bunday o’ziga hos muammolarni (komp’yuterning o’quv jarayonidagi o’rni va vazifasi, o’qituvchining ish sharoitidagi ahamiyatidan tortib, o’quv jarayonini komp’yuter yordamida boshqarishning o’ziga xos xususiyatlari , talabalarning EHM bilan muloqotni yo’lga qo’yish, ta`lim berishni idividuallashtirish…muammolarini) yechishga to’g’ri keladi.
ATT - avtomatlashgan ta`lim tizimi - o’quv-metodik, axborotli, matematik va pedagogik ta`minotning hisoblash texnikasi vositalari negizidagi o’zaro bog’liq tizimlardir. ATT EHM yordamida o’quv axborotlarini qabul qilish uchun qulay shaklda taqdim etish funksiyalarini, o’quv faoliyatini turli metodlarini qo’llagan holda individual tarzda boshqarishni, bilimlarni nazorat qilishni, o’quv jarayoniga oid ma`lumotlarni to’plash va statistik ishlov berishni amalga oshirish mo’ljallangan. Uning o’ziga xosligi - moslashuvchanligi, mustaqil o’quv faoliyatini boshqarish (nazorat qilinadigan o’zini-o’zi o’qitish) ga va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yo’naltirilganligidir.
Faol va rivojlantiruvchi ta`lim texnologiyalarining elementlari va mexanizmlari.
Bu metodga bahs va munozaralar kiritiladi:
Bahs va munozaralar kichik guruhlarda uyushtirilib, erkin mavzuli, yo’naltirilgan va aniq scenariylari disput (fikrlayapman, tortishyapman) turlariga bo’linadi.
Har qanday munozara mavzusi talabalarga oldindan aytib qo’yiladi. Talabalar ruhiy holatini boshqarish uchun psihogimnastik (engillashtiruvchi) mashqlar tavsiya etiladi.
Og’zaki bahslar bilan bir qatorda yozma mashqlar ham mavjud bo’lib, u quyidagicha amalga oshiriladi :
1.O’qituvchi guruhni 2 ga bo’ladi va ularni alohida qatorlarga o’tqazadi. Har bir guruh mavzu bo’yicha qaysi nuqtai nazardan himoya qilishini ma`lum qiladi. Masalan, 1 - guruh bolalarning aqliy darajalarini muntazam o’lchab turish va shu orqali ta`lim muassasalariga jalb etishni himoya qilsa, 2-guruh bu fikrni asosli inkor qiladi.
2.Shundan so’ng o’qituvchi qarama-qarshi guruh a`zolarini juftlaydi va ularga nomeri yozilgan varaqlarni tarqatadi. Har bir ishtirokchiga biror fikrni yozma asoslashga 5 daqiqadan beriladi.Yozma dalillar ravon tushunarli tilda, asosli tarzda yozilishi kerak.
3.Yozilgan varaqchalar qarama-qarshi sheriklarga beriladi. Ular o’z «raqiblari» fikriga qarshi fikrni 8-10 daqiqa mobaynida o’ylab, yozishlari kerak bo’ladi va narigi tomondagi sherigiga beradi.
4.Yozma dalillar almashinuvining bunday tartibi 2-3 marta takrorlanadi, har safar har bir o’quvchi sherigining dalil-isbotini diqqat bilan o’rganib chiqib, javob qaytaradi. Ohirgi raundda o’quvchilarning o’zlariga yakunlash imkoni beriladi va yozma ishlar yig’ib olinadi.
5.O’qituvchi yozma baholarni yakunlashda tomonlarga «Qarshi tomonning eng yaxshi dalil - isboti qaysilar bo’ldi?», deb so’raydi va o’quvchilar bilan oldindan kelishgan holda ular bilimlarini yakka-yakka yoki guruhiy baholaydi.
V.V.Davidov nazariyasi. Ushbu nazariya kichik maktab yosh idagi o’quvchilarni ilmiy tushunchalarni uzlashtirilishini targib kiladi. Bunda uhuvchilar tomonidan ta`lim jarayonida nazariy tushunchalar tizimini uzlashtirilishi lozim bo’lib, bu uz urnida hususiydan umumiy bilimlarga utilishni ta`minlaydi.
Qator nazariyalar muammoli ta`lim bilan bog’liqq bo’lib, L.V.Zankov va A.M.Matyushkin tomonidan olib borilgan tadqiqotlar ta`limda muammoli darslarni tashkil etishga karatilgandir.
Ta`limning psixolik asoslari muammosi ko’pgina masalalarni qamrab oladi. Ta`limning muvaffaqiyati bir qator psixologik omillarga bog’liq bo’ladi. Avvalo o’quvchining o’ishga bo’lgan munosabatiga to’xtaylik. Bu munosabat diqqatda, his-tuyg’ularda, qiziqishlar va irodada, shuningdek, shaxsning tutgan yo’lida namoyon bo’ladi.
Ta`lim jarayoni avvalo o’quvchilar diqqatini yo’lga solishni talab etadi. Darslarda ko’rgazmali qurollardan, texnik vositalaridan foydalanish ta`lim oluvchida ihtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiradi. Ta`lim jarayonida ta`lim beruvchining vazifasi darsda ishlash holatini yuzaga keltirishgina emas, balki o’quvchilarning darsda utiladigan materialini idrok etishga tayyor turishlarini kuzatish hamdir. Dars jarayonida o’quvchilarning diktata uzgarib turadi. O’tish jarayonida bu konuniyatlarni nazarda to’tish va o’quvchilar Diqqatini materialning asosiy jihatlariga jalb etish hamda ularni takrorlash kerak.
Ta`lim jarayonining samaradorligi ko’p jihatdan o’ituvchi tomonidan beriladigan ko’rsatmalarga ham bog’liq. O’qituvchining roli shundan iboratki, u o’quvchilarga tegishli ustanovkani hosil kilishi, nimani vaktincha, nimani umrbod esda olib qolishi keraligini, nimani butunlay esda olib kolmasdan, fakat tushunib olish kifoya kilishini, nimani suzma-suz esda olib kolishni, nimaning ma`nosini uz suzlari bilan aytib berish uchun esda olib kolish zarurligini kursatib o’tishi lozim.