‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

(Xalq qo'shiqlaridan)
4. Kiyim-boshni ilish uchun shipga parallel ravishda tortiladigan ip 
yoki arqon. Masalan:
R o ‘molimni olibsan,
Olib dorga solibsan.
R o‘molimni berolmay,
Uvolimga qolibsan.
(Xalq qo ‘shiqlaridan)
Eski o ‘zbek tilidagi 
dor
m a’nosi uy, hovli (masalan, «Boburnoma»da... 
safe dorlar tijkibdurlar) va shaxs otini yasovchi qo'shim cha 
-dor,
chunon- 
chi, 
amaldor, jahondor, xazinador
so'zlaridagi holatlar bunga aloqador 
emas.
138

---

201-mashq.
Uyga vazifa. Matnni o ‘qing, tagiga chizilgan so ‘z!ardagi
yasalish o ‘rinlariga izoh bering.
Hozirgi m aym unlar ichida shimpanze o'zining fikr ifodalash va uni 
tushunish borasida boshqa maymun turlaridan ajralib turadi.
Amerikalik olim lar — Uosho ismli 11 oylik maymun bolasini olib, 
uning intellektual. psixologik va nutq jarayonini tekshirib ko‘rishgan. 
Tadqiqotchilar Uosho uchun yosh bolalarga normal hisoblangan sharoit 
va m uhit yaratganlar hamda o ‘zlari doimo u bilan birga bo‘lganlar.
Uosho nutqining takomili juda sekin borgan. U besh yoshida 
kim?
nima? qayer? kimniki?
kabi so‘roqlarga 
2
yoshli bola darajasida, ko‘proq 
imo-ishoralar bilan javob bergan. Keyinchalik ham uning fikr ifodalashda 
nutqdan fovdalanishi natiiasiz bo'lgan. Tadaiaotchilarning ta ’kidlashiga 
ko'ra, maymunlarning nutq apparati fiziologik iihatdan inson nutq appa- 
ratidan uzoq va nomutanosibdir. Bu borada to'tilar ustun turadi. Lekin shim- 
panzeda fikrlav olish qobiliyati, intellektual xususiyatlari birmuncha yuqoridir.
Olimlar Uoshoning belgi va imo-ishora bilan fikr ifodalashini tekshir- 
ganlarida, u salkam uch yil ichida ingliz tilidagi 132 ta ishora belgilarini 
o'rgangan va o'rinli ishlatgan.
Uoshoning sevimli o'vinchoqlarini yashik ichiga berkitib qo'yganda, 
u «och» ishorasini ifoda etgan. Keyinchalik esa bu ishorani u yopiq eshikka 
nisbatan, so'ngra esa, chanqaganda suvga nisbatan ishlatgan. Tshoraviv 
takom il natijasida u suv ichmoq ishorasini barm oqlarini yumib, bosh 
barmog'ini yuqoriga ko'tarib og'ziga tomon olib kelish bilan ifoda etgan, 
m a’lum davr o'tgach, bu ishora boshqa turli suvualiklarni ichish maqsadi- 
ning ifodasi tarzida namoyon bo'lgan (sut, kofe va boshq.).
M a’lum ishoraviy belgilarni o'zlashtirgandan 2 yil o'tgach, Uosho 
2
ishora belgisini qo'shish orqali o 'z m aqsadini ifoda eta boshlagan. 
«Ochish» va «ichish» dan iborat ishoraviy birikmalami ixtiro etgan. Shimpanze 
muallimi bilan sayrga chiqib, oqqushni ko'rganda beixtiyor «suyuqlik» va 
«qush» ishoraviy belgisini qilganligi, sovuqxonadagi yemishga «kalit — 
ochish — ovqat» ishoralari bilan murojaat qilganligi aytiladi.
Shunisi xarakterliki, kichik Uosho bir qancha odamlar va hayvonlar 
(yo'lbars, bo'ri, it va boshq.) rasmlarini aralashtirib qo'yganda, ularni 
odamlar va hayvonlar guruhiga ajratib, o'zining rasmini ham insonlar guru- 
higa qo'shgan.