‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Savol va topshiriqlar
1. Old qo'shim chalar deb qanday qo'shimchalarga aytiladi?
2. Old qo'sh im chalarn i boshqa q o 'shim chalar bilan alm ashtirish 
mumkinmi?
3. Old qo'shim chalarning o'zbek tiliga o'zlashish sabablari haqida 
so'zlang.
33-DARS.
Q O ‘SHIM CHALARDA SHAKLDOSHLIK
Darsning maqsadi:
a) ilmiy maqsad: o'quvchilarning ongida qo'shim chalardagi shakl- 
doshlik, m a’nodoshlik va zid m a’nolilik yuzasidan bilim va malakaiar hosil 
qilish;
b) o'quvchilami Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash.
/
1-topshiriq. 0 ‘yinchoq
— 
erinchoq, pistirma — b o ‘g ‘ma, yig ‘in
— 
to ‘lin
so'zlaridagi qo'shim chalarni bir-biriga solishtiring va o 'rta- 
dagi farqlarini tushuntiring.
2 -to p sh iriq . Yom g‘irli
— 
seryom g‘ir
so'zlaridagi 
-li
va 
ser-
qo'shim chalari bildirayotgan m a’nolarni izohlang.
Shakldoshlik nafaqat leksemalarga, balki qo‘shimchalarga ham xos
xususiyat sanaladi. Q o ‘shimchalarning ayrimlari ifodalanishiga k o‘ra
aynan bir-biriga o ‘xshasa-da, mazmun-mohiyati bilan keskin farqlanadi.
Masalan, 
-in
qo'shimchasi:
a) ot 
b) sifat 
d) ravish 
e) fe’lning nisbat
yasovchi
yasovchi
yasovchi
shaklini yasovchi
tiqin
to'lin
ostin-ustin
ilin
yig'in
erkin
birin-ketin
ko'rin
chaqin
yashirin
qishin-yozin
qilin
Bunday qo'shimchalar o'zbek tilida ko'plab uchraydi. 
-та, -chi, -li, -dor,
-ch, -(i)sh, -ar, -ik, -k, -ish, -qin, -chaq, -(a) y, -siz
kabi qo'shimchalarni 
bunga misol qilib keltirish mumkin.
129

---

Shakldosh qo'shim chalar quyidagi ko'rinishlarda uchraydi.
1. So‘z yasovchilar.
qalamdon (ot) 
toshqin (ot) 
tepki (ot) 
qatlama (ot) 
o ‘roq (ot) 
yoshlik (ot) 
yuzsiz (sifat) 
yugurik (sifat)
qadrdon (sifat) 
jo'shqin (sifat) 
kechki (sifat) 
bo‘g‘ma (sifat) 
qo‘rqoq (sifat) 
sirdaryolik (sifat) 
so‘zsiz (ravish) 
ko'rik (ot)
2. 
So‘z yasovchi qo'shim cha so'z shakli yasovchi qo'shim cha bilan 
shakldosh bo'ladi.
kelinchak (erkalash, hurmatlash shakli) 
gapirma (fe’lning bo'lishsiz shakli) 
yuzlab (chama son shakli) 
qizcha (kichraytirish shakli)
Dilafro'zxon (hurmat shakli) 
do'sti (III shaxs, birlik shakli)
3. H ar qanday holatda so'z shakli yasaydi.
erinchak (sifat yasovchi) 
burma (sifat yasovchi) 
haftalab (ravish yasovchi) 
erkakcha (ravish yasovchi) 
kitobxon(ot yasovchi) 
boyi (fe’l yasovchi)
oqish (ozaytirma shakli) 
otam (egalik shakli) 
ukang (egalik shakli)
kelish (harakat nomi) 
ko'rdim (shaxs-son shakli) 
bording (shaxs-son shakli)