‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V

sanksiyalar —  normalaming shaxs xulqida namoyon boiishini nazorat 
qiluvchi jazo va  rag‘batlantirish  mexanizmlari boiib,  ulaming borligi 
tufayli  biz  h ar  bir  alohida  vaziyatlarda  ijtimoiy  xulq  norm alarini 
buzmaslikka,  jamoatchilikning  salbiy  fikri  ob’ektiga  aylanib  qolm as- 
likka  harakat  qilamiz.  Masalan,  yuqoridagi  misolda,  agar  ja m o a t 
transportida katta m o‘ysafid kishiga o ‘rin bo‘shatishni norm a deb q a- 
bul  qilmagan  o ‘smirga  nisbatan  ko‘pchilikning  ayblov  ko'zi  bilan 
qarashi,  yoki  og‘zaki tanbeh berishi, ju d a kam hollarda o ‘zini bebosh 
tutayotgan  o ‘smim ing qo‘lidan tutib,  nim a qiiish kerakligini o ‘rgatib, 
„ko‘zini moshday qilib ochib qo‘yish“  ijtimoiy sanksiyaning hayotdagi 
bir  ko‘rinishidir.
Har  b ir  alohida  shaxs  jam iyat  tom onidan  ishlab  chiqilgan  va 
qabul  qilingan  ijtimoiy  normalar  va  sanksiyalami  u  yoki  bu  ijtim oiy 
rollami  bajarishi  mobaynida  xulqida  namoyon  etadi.  Rol  —  shaxsga 
nisbatan  shunday  tushunchaki,  uning  konkret  hayotiy  vaziyatlardagi 
huquq va burchlaridan iborat harakatlari majmuini bildiradi.  M asalan, 
talaba  rolini  oladigan  bo‘lsak,  uni  bajarish  —  u  yoki  bu  oliy  o ‘quv 
yurtida tahsil olish, uning moddiy bazasidan foydalanish, kutubxonasiga 
a ’zo  bo'lish,  stipendiya  olib,  m a’muriyatning  ijtimoiy  him oyasida 
b o iish   kabi  qator  huquqlar  bilan  birgalikda  o‘sha  oliygoh  ichki  ta r-

---

tib-intizomi normalariga so‘zsiz bo‘ysunish, darslarga o‘z vaqtida kelish, 
reyting  baholov  talablari  doirasida  kundalik  o'zlashtirishni  bajarish, 
amaliyotda  bo‘lish,  dekanatning  bergan  jamoatchilik  topshiriqlarini 
ham bajarish kabi qator burchlam i ham o‘z ichiga oladi.  Bu rol uning 
uyga  borgach  bajaradigan  „farzandlik“  roli  (ota-ona,  yaqin  qarin- 
doshlar  oldida)  talab  va  imtiyozlaridan  farq  qiladi.  Ya’ni,  konkret 
shaxsning  o‘ziga  xosligi  va  qaytarilmasligi  u  bajaradigan  turli-tuman 
ijtimoiy  rollaming  xarakteridan  kelib  chiqadi.  Shunga  ko‘ra,  kimdir 
„tartibli,  ba’mani,  fozil,  axloqli  va  odobli“  deyilsa,  kimdir  be’mani, 
bebosh,  o ‘zgaruvchan,  ikki  yuzlamachi  (ya’ni,  bir  sharoitda  juda 
qóbil, boshqa yerda betartib) degan hayotiy mavqega ega bo‘lib qoladi.
Hayotda  shaxs  bajaradigan  ijtimoiy  rollar  ko‘pligi  sababli  ham, 
turli  vaziyatlardagi  uning  mavqei  -  statusi  ham  turlicha  bo‘lib  qoladi. 
Agar  biror  rol  shaxs  ijtimoiy  tasawurlari  tizimida  uning  o‘zi  uchun 
o ‘ta ahamiyatli bo'lsa (masalan, talaba roli), u boshqa rollami unchalik 
qadrlamasligi  va  oqibatda,  o‘sha  vaziyatda  boshqacharoq,  noqulay  va 
noboproq mavqeni egallab qolishi mumkin. Qolaversa, rollaming ko‘pligi 
ba’zan  rollar ziddiyatini  ham  keltirib  chiqarishi  mumkinki,  oqibatda  — 
shaxs ichki  ruhiy qiyinchiliklami ham boshdan kechirishi mumkin.
Hozirgi  ijtimoiy-iqtisodiy  vaziyat  va  bozor  munosabatlari  sha- 
roitidagi  raqobat  m uhiti  shaxsdan  bir  vaqtning  o ‘zida  qator  qobi- 
liyatlar  va  malakalarni  talab  qilmoqdaki,  ayniqsa,  yoshlar  o'zga- 
ruvchan  sharoitlarga  tezroq  moslashish  uchun  b a ’zan  bir-biriga  zid 
xislatlami  ham  xulqda  nam oyon  qilishga  majbur b o ‘lishmoqda.  M a­
salan,  yosh oila boshligi,  talaba,  ota-onalarga moddiy jihatdan qaram 
bo‘lmaslik  uchun,  bir vaqtning  o‘zida ham  itoatkor,  intizomli  talaba 
va ishdan keyin esa  —  chaqqon va uddaburon,  tadbirkor,  tijoratchilik 
bilan  shug‘ullanishga  majbur bo‘lishi  mumkin.
7.4.  S haxs  ijtimoiylashuvining  asosiy  mezonlari
Ijtimoiylashuvning institutlaridan tashqari uning oqibati  masalasi 
ham   psixologiyada  m uhim   amaliy  ahamiyatga  ega.  Shaxs  ijtimo­
iylashuvining  eng  asosiy  mahsuli  —  bu  uning  hayotda  o ‘z  o‘m ini 
topib,  jamiyatga  m anfaat  keltiruvchi  faoliyatlarda  ishtirok  etishidir. 
S hu  n u q tai  n azard an   olib  qaralganda,  shaxsning  yo'nalganligi 
masalasiga ham fanda katta e ’tiborberiladi.