‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V

mahsuldorligi  k o ‘p jihatdan  quyidagilarga  bog'liqdir.
1. Oliy o ‘quv yurti professor-o‘qituvchisi talabani nim aga o ‘rgatadi?
2.  Kim ,  ya’ni  qaysi p rofessor-o‘qituvchi  va qay y o ‘sinda o b ’ektiv 
(tabiiy)  va  subyektiv  (shaxsiy)  o m illam i  nazarda  tu tadi?
3.  Kimni  (qaysi  toifadagi,  qanday  aqliy  imkoniyatga  ega  bo‘lishiga 
binoan unga, guruhga bilim berish zarur ekanligi nazarda tutiladi) o ‘qitadi:
a)  talabalar  hukm iga,  m uhokam asiga  qo ‘yiladigan  o ‘quv  m ate- 
rialining  (mavzusining)  xususiyati;
b)  m uallim ning o ‘qituvchilik  m ahorati,  o ‘qitish uslubi,  m uom ala 
m arom i;
c)  talabalam ing  in d ividual-tipologik,  jin s  (biologik  o ‘sishdagi 
tafovut)  va yosh xususiyatlari  ham da  ulam i ta ’lim  jarayonid a hisobga 
o lish   ( o ‘q itis h d a   sa b o q   o lu v c h ila r g a   in d iv id u a l,  d iffe re n s ia l 
m unosabatda yondashish);
d) ta’lim taraqqiyotni o ‘z ketidan etaklaydi degan tam oyildan biroz 
chetlashish  evaziga  (intem etlar  tufayli,  iste’dodli  talabalar  mavjudligi 
sababli)  taïaqqiyot  ta ’limni  etaklashi  m um kin  degan  qaroi^a  kelindi.
Buning  uchun  o ‘qituvchi  (m uallim )  m a ’ruzaning  m azm uniga, 
unda  m uam m oli  vaziyatning  („fikrlar  jangi“ )  ishtirokiga,  ijodiy  va 
nostandart fîkrlashga,  dalillam ing (ishonchli om illam ing) serobligiga, 
o ‘quv  m ateriallarining  m utaxassislik  bilan  uzviy  aloqasiga  (uyg‘un- 
ligiga), ulam ing tarkibiy tuzilishiga, u ni yuksak darajada talabalam ing 
ongiga etkazish  uslubiga,  m u allim ning  tinglovchilariga  m unosabatini 
(usullar  bilan  m uloqot  o'rg atish   uslubi,  m uom alaga  kirishish  m aro- 
miga,  odobiga,  nazokatiga),  a u d ito riy a   (labo rato riy a)  bilan  uzviy

---

b o g ia n ish g a  va  uni  boshqarishga,  pedagogik  faoliyatni  oqilona  idora 
qila olishga, ta ’lim  oldiga q o ‘yilgan maqsadga erishish u ch u n  intilishga 
alo h id a  e ’tib o r berish  ayni  m uddaodir.  Bundan  tashqari,  o ‘qituvchi 
o ‘zining  kundalik  muallim lik  faoliyatida  talabalar  ustidan  kuzatish, 
suhbat o ‘tkazish, psixologik, pedagogik va mutaxassislikka oid bilimlarni 
talab  qiladigan  topshiriqlar tavsiya  qilish,  aqlni  peshlash  m ashqlarini 
uzluksiz  ravishda  am alga  oshirib  borish,  buning  uch un   esa  turli  xu- 
susiyatli,  m ohiyatli  m atnlardan  ham d a  testlardan,  yangi  pedagogik 
texnologiyadan,  faol  o ‘qitish  uslublaridan  foydalanish  imkoniyatiga 
ega b o im o g ‘i m aqsadga muvofiq.
Shu n in g  bilan  birga,  o ‘qituvchi  o‘zining  h ar  kunlik  pedagogik 
faoliyatiga talabalar ustidan kuzatish o ‘tkazish, psixologik, pedagogik, 
mutaxassislikka oid bilimlarni talab qiladigan topshiriqlar tavsiya qilish, 
aqlni p eshlash  m ashqlam i  uzluksiz  ravishda o ‘tkazib  borish va uning 
turli xususiyatiga ega b o ig a n  m atn lard an  ham da testlardan foydalanish 
imkoniyatiga ega b o im o g ‘i zarur.
6.3.  Talabalarning  psixologik  xususiyatlari
Pedagogik  psixologiya  fan id an  m a ’lum ki,  o ‘rta  m aktab  o ‘quv- 
c h ila m i  h a r  (biologik,  fiziologik,  pedagogik,  psixologik)  jihatdan 
oliy  m aktab  ta ’lim iga  tayyorlaydi  va  ularda  um um lashtirish,  mav- 
hum lashtirish,  sistem alashtirish  kabi  qobiliyatlarda  k o ‘rinadigan  fa- 
zilatlar  n am o y o n   b o ia d i.  Shu  bilan   birga  o ‘spirinda  aqliy,  axloqiy, 
estetik va g ‘oyaviy-siyosiy jih atdan  m uayan darajada o ‘sish ro ‘y beradi. 
Shung a  q a ra m ay ,  u lar  o ld id a  o liy   o ‘quv  yurtida  m utaxassislikni 
egallashga  b o g iiq   yangi  vazifalar  paydo  b o ‘ladi.
T alabalarga m ustaqil bilim  olish,  o ‘z faoliyatini o ‘zi tashkil qilish, 
o ‘zini  o ‘zi  boshqarish,  yangi  g‘oyalarni  ishlab  chiqish  va  hokazolar 
o'rgatiladi. Bu vazifalami amalga oshirishnint asosiy omili — monologik 
m a ’ruzadan dialogik (talaba va o ‘qituvchining m uloqotiga asoslangan) 
m a ’ruzaga o ‘tishdir.
Psixologlardan B.G. Ananyev, N .V . Kuzm ina, N .F . Taiizina, V A . 
Lyaudis, I S.  K on, V.T.  Lisovskiy, A.A.  Bodalev, A V . Petrovskiy,  M. G. 
Davletshin, 
LI. Ilyasov, A.V.  D m itriyeva,  A. Veibiskiy, V.A. Tokareva 
va  boshqalam ing  tadqiqotlariga  k o ‘ra,  oliy  o ‘quv  yurtlarida  ta iim  
olish  talabalar u ch u n  ju d a  o g 'ir kech ad i,  chunki bu davrda shaxsning 
m urakkab fazilatlari, xislatlari,  sifatlari takomillashish bosqichida bo ‘- 
ladi.  M a zk u r  yosh  davridagi  ijtim oiy-psixologik  o ‘sishning  xusu- 
siyatlaridan  biri  o ‘qish  faoliyatining  ongli  motivlari  kuchayishidir.

---

Talabalarda  axloqiy jarayonlarning  o ‘sishi  sust  amalga  o sh sad a , 
lekin  xulqining  eng  m uhim   sifatlari  —  m ustaqillik,  tashabbuskorlik, 
topqirlik,  farosatlilik va hokazolar takom illashib boradi.  S hu n in g dek, 
ularda ijtimoiy holatlarga, voqelikka,  axloqiy qoidalarga qiziqish,  u la m i 
amalga oshirishga intilish tobora kuchayadi.
Psixologlaming tadqiqotlari shaxs hayot tajribasini egallashda u n d a  
o ‘zligini  anglash  vujudga  kelishini  k o ‘rsatadi.  Shaxsiy  h a y o tn in g  
m azm unini  anglash,  aniq  turm ush  rejalarini  tuzishi,  kelajak  h a y o t 
yo‘lini belgilash shular jumlasidandir. Talaba asta-sekin m ikroguruhning 
notanish  sharoitlariga  ko'nikib  boradi,  o ‘zining  va  m ajburiyatlarini 
bila  boshlaydi,  shaxslararo  m u n o sa b a tn in g   yangicha  ko ‘rin is h in i 
o ‘m atadi, turm ushdagi ijtimoiy rollam i am alda shaxsan sinab k o ‘rishga 
intiladi.  Ulardagi rolning his-tuyg‘ular voqelikka muayyan yondashishga 
b irm u n c h a   xalaqit  beradi.  C h u n k i  u lar  turm ushdagi  y u tu q la r  va 
m uvaffaqiyatlarning ijtimoiy-psixologik ildizlari nim adan iborat e k a n -  
ligi to ‘g‘risida aniq tasawurga ega b o ‘lmaydilar.
Yosh fiziologiyasi va psixologiyasi fanlarida aniqlangan m a te ria lla r 
tahlilidan  k o ‘rinadiki,  talaba  17-19  yoshda  ham   o ‘z  xulqi  v a  b ilish  
qobiliyatini  ongli  boshqarish  im koniyatiga  ega  b o ‘lmaydi  va  s h u n g a  
k o ‘ra,  xulq  m otivlarining  aso slan m agan i,  uzo qn i  ko ‘ra  o lm a s lik , 
ehtiyotsizlik  kabi  hollar ro‘y beradi.
V.T.  Lisovskiyning  fikricha,  19-20  yoshlarda  ayrim  salbiy  x a tti- 
harakatlar  k o ‘zga  tashlanadi.  M azkur  yoshda  xohish  va  in tilish n in g  
rivojlanishi iroda va xarakterdan ancha ilgarilab ketadi.  Bunda o d a m n in g  
hayotiy tajribasi  alohida roi o ‘ynaydi.  Shunga ko‘ra,  talabadagi ta jrib a  
etishmasligi natijasida nazariya bilan am aliyotni, fantaziya bilan reallikni, 
ro m an tik a  b ilan   ekzotikani,  h aq iq at  bilan  illyuziyani,  o rz u   b ila n  
xohishni,  optim izm   bilan q a t’iylikni  aralashtirib  yuboradi.
T alabalik  yillarida  yoshlam ing  hayoti  va  faoliyatida  o ‘z in i  o ‘zi 
k a m o lo tg a  etk azish   jarayoni  m u h im   roi  o ‘ynaydi.  L ekin,  o ‘z in i 
boshqarishning  tarkibiy qismlari  (o ‘z in i-o ‘zi  tahlil  qilish,  n a z o ra t  q i- 
lish,  b aholash,  tekshirish  va  boshqalar)  ham   alohida  aham iy at  kasb 
etadi.  Ideal  (yuksak,  barqaror,  barkam ol)  „m enni  real  (an iq   v o q e a ) 
„ m en “  bilan  taqqoslash  orqali  o ‘z in i-o ‘zi  boshqarishning  ta rk ib iy  
qismlari am aliy ifodaga ega b o ‘ladi. T alabaning nuqtai n azaricha,  ideal 
„M en“ ham  muayyan o‘zak asosida etarli darajada tekshirib ko‘rilm agan. 
Shuning  u ch u n   ular goho tasodifiy,  g‘ayritabiiy his  etilishi  m u q a rra r. 
Binobarin,  real  „M en “ ham shaxsning aqliy bahosidan ancha y iro q d ir. 
Talaba shaxsining takomillashuvida b un d ay  o b ’ektiv qaram a-  q a rs h i- 
liklar  o ‘z  shaxsiyatiga  nnsbatan  ichki  ishonchsizlikni,  ishga  n is b a ta n

---

salbiy  m unosabatni  vujudga  keltiradi.  Jum ladan,  o ‘quv  yili  boshida 
talabad a ko‘tarinki kayfiyat, oliy o ‘quv yurtiga kirganidan zavq-shavq 
tu y g ‘usi  kuzatilsa,  t a ’lim n in g   shart-sharoiti,  m azm u n i,  m ohiyati, 
k un  tartibi,  m uayyan  q o n u n   va  qoidalari  bilan  yaqindan  tanishish 
natijasida uning ruhiyatida keskin tushkunlik ro‘y beradi.
Yuqorida aytilgan ichki va tashqi vositalar, om illar ta ’siri oqibatida 
u n in g  ruhiy dunyosida um idsizlik,  ruhiy parokandalik kayfiyati, ya’ni 
istiqlolga ishonchsizlik, ikkilanish, hadiksirash kabi salbiy his-tuyg‘ular 
n am oy o n   b o ‘ladi.
Bizningcha,  oliy  m ak tab d a  tarbiyaviy  ishlam i  rejalashtirishda, 
t a ’lim   jarayonida  talabaga  o ‘ziga  xos  m unosabatda  b o ‘lish  m azkur 
davm ing m uhim  sharoitlaridan biridir.
Y uqorida  aytilganlardan  q a t’iy  nazar,  yigit  va  qizlam i  oliy  o ‘quv 
yurtiga qabul qilishda u lard a o ‘z kuchlari, qobiliyatlari, aql-zakovatlari, 
ichki im koniyatlari va irodalariga qat’iy ishonch bildirilishi zarur. Ana 
sh u  ishonch, o ‘z navbatida, to ‘laqonli hayot va faoliyatni uyushtirishga 
u m id  his-tuyg‘usini vujudga keltiradi.
0 ‘spirinlikning  ikkinchi  davri  xulqqa,  voqelikka  baho  berishda 
im koniyatdan tashqari talab  q o ‘yish va qat’iylik xususiyati bilan  farq- 
lanadi.  Shuning u c h u n  talabalar har doim prinsipial b o ‘la olmaydilar. 
B a ’zan ,  q a t’iyatlilik  kattalarg a  salbiy  m unosabatga  ham   aylanadi. 
T alabalam ing o ‘qituvchi tavsiyalarini  inkor qilishi k o ‘pincha nizolam i 
keltirib chiqaradi.
B.G. Ananev rahbarligida o‘tkazilgan ilmiy-tadqiqot ishlaridan m a’lum 
b o ‘lishicha, talabalar kamol topishining jinsiy va neyrodinamik xususiyatlari 
u lam in g   aqliy  im koniyatlarini  to ‘la  ishga  solish  va  sermahsul  o ‘quv 
faoliyatini tashkil qilish uchun m uhim  imkoniyat,  shart-sharoit yaratadi.
Y u A .  Sam arinning  t a ’kidlashicha,  yoshlam ing  kam ol  topishida 
h a r   xil  ijtim oiy-psixologik xususiyatli  o ‘ziga  xos  qaram a-qarshiliklar, 
ichki ziddiyatlar mavjud b o ‘ladi.  Ulaming m oddiy jih atd an  ota-onaga, 
o liy o ‘quv  yurti  m a ’m uriyatiga  bog‘liqligi  iqtisodiy  ziddiyatni  keltirib 
chiqaradi.  Bu hol talabalam ing xohishlari bilan m avjud im koniyatning 
nom utanosibligi  tufayli  sodir  b o ‘ladi.
O datda,  talabalar  m a ’ruza  va  amaliy  m ashg'ulotlarda  oliy  o ‘quv 
y u rti  va  mutaxassislikni  nim a  uchun  tanlagani  haqida  yana  jiddiy 
o ‘ylaydilar.  M azkur yosh davrida o ‘zini boshqarishning tarkibiy qism - 
lari,  ijodiy tafakkur,  m uayyan hayotiy tajriba o ‘zlashtirilgan bilim lam i 
ta rtib g a   solish  asosida  his-tu y g ‘ular,  qarashlar,  axloqiy  qadriyatlar, 
o ‘zligini anglash va barqaror e ’tiqod shakllanadi. T alaba hukm  va xulosa 
chiq arg ach ,  o ‘z  xatti-harak atid a  q a t’iy  turib  u lam i  him oya  qiladi,  u 
h a y o tn in g   turli  sohalari  b o ‘yicha  h ar  xil  darajadagi  k o ‘nikm a  va

---

malakalarga nazariy bilimlar ijtimoiy-psixologik tushunchalarini amaliy 
faoliyata tatbiq etish  imkoniyatiga ega b o ‘ladi.
B.G.  Ananyev rahbarligidagi tadqiqotchilar jam oasining fikricha, 
18-20 yosh davrida fiziologik imkoniyatlar yuksak darajada rivojlanadi. 
Organizmning tashqi ta ’sirga javobi, qon bosim  optim al darajasi ortadi, 
qon  kislorod bilan  to ‘yinadi va hokazo.  In so nd a  o ‘quvlilikning qulay 
im koniyati vujudga keladi.  0 ‘quv insonning axborotlam i qabul qilish, 
eslab qolish va xotirada saqlash qobiliyatini bildiradi.  Keyinchalik insonda 
psixik  fu n k siy a la m in g   din am ik asi,  o ‘q u v lilik   im kon iy atlari  sira  
pasaymaydi.
O dam ning  etuklik  davri  quyidagi  qo n u n iy atlar  bilan  farqlanadi:
I)  turli  funksiyalam ing  rivojlanishi  bir  tekis  va  b ir  vaqtda  am alga 
oshm aydi (bir bosqichda xotira, boshqa b ir b osqichda tafakkur); jadal 
sur’at  bilan  o ‘sadi;  2)  yoshga  qarab  turli  funksiyalar  o ‘zaro  b o g iiq  
m uvofiqlashgan  xususiyat  kashf eta boshlaydi;  3)  etu k  inson  aqlining 
funksional  o ‘sish  darajasi  yosh  evolyusiyasining  h a r  xil  bosqichida 
etarli  darajada  yuqori  b o iad i;  4)  m azkur  funksiyalar  dinam ikasida 
hech  qanday  keskin  pasayish b o im ayd i;  5)  etuklik davrida  o ‘quvlilik 
kamaymaydi.
6.4.  OHy  t a ’limda  etnopsixologik  xususiyatlarni  hisobga  olish 
t a ’lim  samaradorligi  omili  sifatida
Istiqloldan keyin ta ’lim jarayonida q o ila n ib   kelinayotgan  saboq, 
o ‘qish va tarbiyalashning y o i-y o ‘riqlari, vosita h am d a uslublari tizim iga 
o ‘zbek  xalqining  o ‘ziga  xos  xususiyatlarini,  m u o m a la   m adaniyatini, 
qadriyat va m a’naviyat durdonalarini kiritm asdan turib oliy m aktabda 
o ‘qitish samaradorligini oshirish, uni takom illashtirish, sharqona tarbiya 
nazariyasini talabalar ongiga singdirish m um kin emasligi yaqqol k o ‘zga 
tashlanib qolm oqda.
Jahon  m adaniyati  va  m aorifining  ilg‘o r  g ‘oyalaridan  oqilo n a  va 
unum li foydalanish bilan birga bir necha o ‘n asriik tarixga ega b o ig a n , 
h atto   unutilishi  daijasiga  borib  qolgan  m illiy  tuyg‘u,  milliy  xarakter, 
m illiy qiyofa,  milliy did va hokazolar iym on,  e ’tiq o d ,  vatanparvarlik, 
soflik,  vijdonlilik,  rostgo‘ylik,  m as’uliyat  va  b u rch   hislarini  ta rk ib  
toptirib b o im a y d i.
M a iu m k i,  h a r b ir millat  o ‘ziga  xosligi,  m illiy  m adaniyati,  m illiy 
adabiyoti,  milliy tili va shu millatning ruhiy (m a ’naviy) olami tarzining 
m ajm uasida,  ya’ni  milliy ruhiyatida o ‘z  ifodasini  topadi.
0 ‘zbek  xalqining  o‘z  ruhiy  qiyofasi,  m illiy  xususiyati,  m illiy  
x arakteri,  m illiy  his-tuyg‘usi,  m ijozi  (te m p e ra m e n t),  x u lq -atv o ri, 
xulqi,  didi,  ta ’bi alohida ajralib turadi.  0 ‘zbek  m illatining bilish ja r a -

---

yonlari  (sezgisi,  idroki,  tasaw uri,  xotirasi,  tafakkuri,  xayoloti)  qobi- 
iiyatining  a n iq   y o ‘nalishga  qaratilganligi,  ehtiyoji  va  qiziqishi,  milliy 
ongi o ‘ziga xos xususiyatlarga egadir.
0 ‘zbek  xalqining  tarixiy  a n ’analari,  urf-odatlari,  udum i,  rasm - 
rusum lari,  axloq m e ’yori,  turm ush tarzi,  m adaniy qadriyatlari,  shaxs- 
lararo m unosabati,  m uom ala va m uloqot m arom i va xususiyati boshqa 
xalqlam ikidan  m a ’lum   darajada tafovutlanadi.  M asalan,  o ‘zbek xalqi 
xarakterida  andishalilik,  xushmuom alalik,  shirinsuxanlik,  m ehm on 
kutishdagi  q o ‘li  ochiqlik  va  saxiylik  odatlari  mavjud.  Shuning  bilan 
birga,  sabr  kosasi  to 'lgach,  zo ‘ravonliklarga  nisbatan  ayovsiz bo'lish , 
yurgan y o ‘lidan ortga qaytm asdan,  isyonkorlik,  bir so‘zlilik xususiyati 
ham  xalqimizga xosdir.
Milliy xarakter muayyan millat fazilatlarining o ‘ziga xos xususiyatlari 
majmuasidan iborat b o ‘ladi.  Milliy xarakter o ‘z ichiga irodaviy sifatlami 
(mustaqillik, chidamlilik, prinsipiallik, o‘z-o‘zini tuta bilish, o‘ziga buyruq 
berish,  o ‘zini  q o ‘lga  olish,  qat’iyatlik,  m atonat  kabilami)  va  axloqiy 
xislatlami  (poklik,  intizomlilik,  samimiylik,  haqqoniylik,  insonparvarlik 
va  boshqalam i)  qam rab  oladi.  Shuningdek,  milliy  xarakter  odamlaçga 
b o ‘lgan  m u n o s a b a tla rn i  (yaxshilik,  m e h rib o n lik ,  ta la b c h a n lik , 
takabburlik),  m ehnatga  b o ‘Igan  munosabatlarni  (mehnatsevarlik  yoki 
yalqovlik,  m as’uliyatlilik  yoki  m as’uliyatsizlik),  narsalarga  b o ‘lgan 
m unosabatlarni  (ozodalik,  ifloslik,  tejamkorlik,  isrofgarchilik,  ayash 
yoki ayamaslik) va odamlaming o ‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatlarini (izzat- 
nafslilik,  shuhratparastlik,  mag‘rurlik,  o‘zini  katta  olish-dimog‘dorlik, 
kamtarinlik  kabi  xususiyatlami)  ifodalaydi.
Xalq  o ‘rtasida  hukm   surib  kelayotgan  „Sut  bilan  kirgan  fe’l  — 
jo n   bilan  ch iq ad i“  degan  naql  hamisha  h am   to ‘g‘ri  bo‘lavermaydi. 
C hunki  hech  q ach o n   inson  zoti  onadan  o ‘g ‘ri,  diyonatsiz,  beburd, 
berah m   b o ‘lib  tu g ‘ilmaydi.  Aksincha,  m illiy  xarakter  xislatlari  oila, 
jam oatchilik,  m aktabgacha tarbiya, o‘rta va oliy m aktab muhiti ta ’sirida 
shakllanadi  va  in son   shaxsi  ijtimoiylashishiga  olib  keladi.  X uddi  shu 
boisdan inson shaxsining kamoloti uchun aqliy taraqqiyot em as, balki 
axloqiy barkam ollik o ‘zak vazifasini o ‘tashi  lozim.
Axloqiy  m asala  insoniyat  er  yuzida  oaydo  b o ‘lgan  daqiqiqadan 
boshlab,  to   hozirgi  davrgacha  o ‘z  dolzarbligini  saqlab  kelm oqda. 
?ayriodatiy xatti-harakatlar yuzaga kelmasligi uchun axloq tarbiyaning 
negizi b o ‘lib  q o lm o g ‘i  shart.
M illiy  o 'zlik n i  anglash  —  odamni  ijtim oiy  etnik  um um iylikka 
m ansu b ligida,  ijtim o iy   sohadagi  m u n o sab atlard a  o ‘z  m illa tin in g  
egallagan  m avqeini  yaqqol  tasaw ur  qilganlikda,  milliy  m anfaatdor- 
likda yorqin ifodasini topadi.

---

M illiy  tuyg‘u  —  shaxslararo  m unosabat jaray on ida  hissiy  ta ’sir- 
lanishda,  yuksak  m a’naviy  ichki  tug‘yonlarda  (nafosat,  lazzatlanish, 
q o n iq is h ),  ijodiy  g‘oyalar  tu g ‘ilishida,  m illiy  zav q  va  sh avq d a, 
kayfiyat,  xush  ko‘rish kabi  ichki  kechinm alarda  aks  etadi.
M illiy  kuy  —  xalq  his-tuyg‘usi  va  kechinm alarining  uyg‘u n   bir 
m arom dagi  tovushlar orqali  ifodalanishidir.  B inobarin,  m illiy  s a n ’at, 
adabiyot,  rasm -tasvir,  m e’m o rch ilik   o ‘zining  jilosi,  m aro m i,  gav- 
dalanishi,  milliy  ruhi,  ohangdorligi  va  m onandligi  bilan betakrordir.
M illiy  yurish  —  tu rm u sh   tarzi  k ishilarning  m illiy  xususiyati 
to ‘g‘risida goh  oqilona,  goh  holis  b o ‘lm agan  taxm iniy  fikr  yuritishga 
olib keladi. Ayrim hollarda u m illatlararo muloqotga kirishishda ijtimoiy 
to ‘siq  vazifasini  o ‘taydi.  S huning  uch un  xalq va  elatlam in g   barqaror 
x u lq -atvo rini  atroflicha  o ‘rg an m asd an   tu rib ,  xoh   u  k a tta ,  x oh  u 
kichik  m illat b o lsin ,  m illatlararo  tenglikni  o ‘m atish  m um k in  em as.
B izningcha,  milliy  m ak ta b   qaysi  bosqichli  b o ‘lish id an   q a t’iy 
nazar,  d astaw al  o ‘zining  tashqi  k o ‘rinishi  bilan:  birin ch id an ,  uning 
binosi milliy uslubda, xalq m e ’m orchilik an’analariga rioya qilgan holda 
qurilishi,  ikkinchidan, m aktab hududidagi erlar m illiy b o g ‘dorchilikka 
uyg‘un   boMishi,  uchinchidan,  uning  sport  m aydonlari  h am   milliy 
jilolarga ham ohang b o lish i  kerak.  Binoning  ichki  qism i  m illiy  naqsh 
va  ganch   o ‘ymakorligi  nam unasi  bilan  bezatilishi,  dah liznin g  yaxlit 
m anzarasida milliy tuyg‘u hokim lik qilishi  lozim.
T a ’lim  va tarbiya jarayonida respublikam izning tarixi,  m adaniyati, 
ajdodlarim izdan  etishib ch iqqan jahongashta kishilar,  ilm -fa n   arbob- 
lari,  m utafakkirlar,  m a’rifatp arv arlarto ‘g‘risida bilim   urug ‘ini sochish 
o ‘quvchilarda va talabalarda g‘u ru r va iftixor tuyg‘usini vujudga keltiradi.
0 ‘qitishda  o ‘zbek  milliy  ta ’lim  uslublaridan,  topishm o qlaridan , 
m u am m o larid an ,  topqirlik  qilish  m ashq larid an,  ijodga  u n d o v c h i 
vositalardan foydalanish talabalar aqliy faoliyatini  rivojlantiradi,  aqlni 
peshlash  vazifasini  bajaradi,  aqliy  qobiliyatlam i  o ‘stiradi.
Oliy m aktab tarbiviy ishlarida milliy a n ’analar,  m arosim lar,  rasm - 
rusum lar,  bayram lar  m a’lum   darajada  o‘z   o ‘m in i  topsa,  talabalarga 
eng samarali ta ’sir ko'rsatadi.  C hunki, um um iy harakatlar jam oatchilik 
faoliyati  bilan  uyg‘unlashadi,  m ustahkam   ja m o a   b o ‘lib  yashashga 
undaydi.  Mazkur ishlarda talabalaming ijtimoiy ishtiroki ularda faollikni 
o rttirad i,  h ar  bir  shaxs  o‘z  qobiliyati,  uquvini  sinab  k o ‘radi.
O ta-bobolarim izdan  xalqim izga  m eros  b o ‘lib  qolgan  saxiylik, 
m eh m o n d o ‘stlik,  rostgo‘ylik,  tantilik,  sadoqatlilik,  poklik,  odoblilik 
fazilatlari  milliy  xaraktem ing  eng  m uhim  jih a ti  hisoblanadi.
U shbu xislatlami ta ’lim -tarbiya jarayonida talabalar ongiga  sing- 
dirish,  u lar  ruhiyatini  xalq  durdonalari  bilan  boyitish,  m illiy  qad- 
riyatlam ing oqilona tadbirlariga e ’tibom i qaratish m aqsadga muvofiqdir.

---

X ush axloq va odobli b o iis h ,  ota-onalar va katta yoshdagi o dam - 
larga, 
0
‘qituvchilarga  h u rm at,  sam im iylik,  inoqlik,  qad r-q im m at, 
vijdonlilik,  iffatlilik, o ‘zaro yordam  berish kabi insoniy xislatlar o ‘zbek 
xalqi  m a ’naviyatining  ram zi  sanaladi.
T u g ‘ishganlariga,  a w a lo ,  ota-onaga  nisbatan  milliy  tuyg‘udagi 
m unosabat, qon-qardoshlik rishtalari ham milliy ruhiyatni aks ettiradi. 
Bu  n arsalam iig   barchasi  xalqning  boy  m adaniyati,  tili,  adabiyoti, 
o bid alarid a  o ‘z  ifodasini  topadi.  A na  shu  sababdan  m illiy  m a’naviy 
boyligim izni  talabalar  ch u q u r  egallashlari  uchun  uning  bebaho  dur- 
d o n a la rin i  keng  k o la m d a   nam oyish  qilishimiz,  bular  to ‘g ‘risidagi 
bilim   va  m a iu m o tla m i  talabalar  ongiga  singdirishimiz  zarurki,  ular 
k o ‘p  a srlik   qadriyatlarim izd an  xabardor  b o im o g ‘i  kerak.  Z o ta n , 
b u lam in g  barchasi o ‘zbek guruhlarida milliy tuyg‘uning keng k o ‘lam da 
q u lo ch  yoyishi uchun puxta z am in  hozirlaydi.
M illiy  u rf-o d atlar  va  m aro sim lam ing   barqaror  b o iis h i  yangi 
m az m u n ,  yangi  m ohiyat  kasb  etadi,  uni yanada boyitadi.  M eh m o n - 
d o ‘stlik,  insonparvarlik,  d o ‘stlik,  bolajonlilik,  m ehnatsevarlik  kabi 
xislatlar T u ro n  xalqlarida, T urkistonda mavjud b o ig a n .  U lar,  ayniqsa 
en dilik d a,  istiqloldan keyin yangicha m a’n o  kasb eta boshladi.
X alqim izda oilaviy turm u sh d a sodir b o iay o tgan  voqealam i,  unu- 
tilm as  d a m la m i  nishonlashga  intilish,  o ‘z  navbatida  yangi  a n ’an a  va 
m aro sim la m i  —  tug‘ilgan  kun,  m aktabga  borish,  balog‘atga  etish, 
oliy  o ‘quv   yurtiga joylashish,  nikohdan  o ‘tish,  yangi  m ehm o nn i  qut- 
lash,  o ‘quv  yurtini  bitirish  kechasi,  kuisdoshlar  bilan  uchrashuvlar, 
farzan dn i askarlikka kuzatish, qaytib kelganligini nishonlash kabilarda 
bevosita ishtirok etish oldilariga yangi talablar qo‘yadi,  ijtim oiyjihatdan 
kam olotga etishuviga xizmat qiladi.
M illiy a n ’analar milliy urf-odatlar va marosimlar shaklida nam oyon 
b o ia d i.  U rf-o d at muayyan xatti-harakatlar aynan takrorlanib turishini, 
u n g a   t o i a   am al  qilinishini  taq a z o   etadi.  Shuningdek,  u  ijtim oiy 
m ad an iy atn in g  o ‘ziga xos am aliy ifodasi hisoblanadi.  M arosim lar esa 
u rf-o d a tla m in g   barqarorlashgan  shaklini  bildirib,  ichki  yaxlitlikka, 
shaklan bejirimlikka ega bo‘ladi. M arosimlaming eng muhim xislatlaridan 
b in   —  b u   xalq  nazokati,  latofati,  nafosati,  ruhiyatini  aks  ettirishdir. 
O ta -o n a g a   hu rm at,  keksalarga  ehtirom   kabilar  o'zbek  va  M arkaziy 
O siyo xalqlarining eng asosiy urf-odatlari  hisoblanadi.
X alq  rasm-rusumlari  m arosim lar va  urf-odatlar doirasiga  mansub 
b o 'lib ,  u la rn in g   o ‘zaro  m u n o sab atin i  ang latadi.  R a sm -ru su m la r 
m arosim lar va  urf-odatlaming  nam oyon  bo‘lish  shakli  tariqasida  tasnif 
kilinadi.  M asalan,  to‘y,  m ehm on  kutish,  dafn  bilan b o g iiq   urf-odatlar

---

va  m arosim lar  umumiy jihatlar bilan  bir  qatorda,  o ‘zbek  m illatida  so ‘z 
va harakatlar bilan ajraJib turadigan o ‘ziga xos mahalliy xususiyatga ega.
0 ‘zbek  xalqining  azaliy  h ashar,  q ov u n  sayli,  hosil  bayram i  kabi 
a n ’analari  hozirgi  davrda  yangicha  m ohiyat  kasb  etib,  ju m h u riy a t 
miqyosida davom  etmoqda.
A n ’a n a va urf-odatlar m ohiyatiga  k o ‘ra,  inqilobiy, jangovarlik va 
mehnatsevarlik xususiyatiga ega bo‘lib, um umiylik, xalqaro, baynalm inal 
va milliylikni  o ‘zida aks ettiradi.  M asalan,  atoqli kishilam ing tav a llu d  
topgan sanalarini  nishonlash  (Abu Ali  ib n   Sino,  A1  Xorazmiy,  M irz o  
Ulug‘bek,  A m ir  Tem ur,  Alisher  N avoiy  va  hokazo),  N avro‘z,  p a x ta  
va hosil bayram i,  uzum  sayli  kabilar esa  milliy xususiyat kasb  e ta d i.
Hozirgi  davrda  chaqaloqlam i  tan ta n ali  ravishda  ro‘yxatga  o lish , 
go'dakka  ism   q o ‘yish,  16  yoshga  etgan  o ‘spiringa pasport  to p sh irish , 
b irin c h i  q o ‘n g ‘iro q ,  so‘nggi  q o ‘n g ‘iro q ,  b irin c h i  k u rsla r  b ila n  
uchrashuv, katta hayotga yo‘llanm a berish m arosim i, tantanali ravishda 
ishchilar,  dehqonlar,  ziyolilar safiga qabul  qilish,  m ehnat  faxriy larin i 
pensiyaga  kuzatish,  „Kum ush  to ‘y“ ,  „O ltin  to ‘y“ ,  „H ovli  t o ‘y i“ » 
,,Payg‘am bar  yoshi“  kabilar  a n ’an alar  qatoriga  kiradi.
0 ‘zbeklar orasida chaqaloq qulog‘iga azon aytish,  zagsdan o ‘tis h , 
nikoh  o ‘q itish ,  aqiqa,  beshik  va  su n n a t  to ‘ylari  kabi  m a ro s im la r 
o ‘tkazilib kelinm oqda.  0 ‘qituvchilar u lam in g  m ohiyatini an iq  d a lilla r 
keltirib tushuntirib berishi shart.
X alq urf-odatlari,  an ’analari va m arosim lari katta tarbiyaviy  a h a - 
m iyatga  egadir.  U lar  odam lam i  bir-biriga  yaqinlashtiradi,  d o ‘stlik   - 
birodarlik his-tuyg‘ularini rivojlantiradi.  Bular,  o ‘z navbatida,  y o s h la r 
uch un  ibrat nam unasini o‘taydi.
Jumhuriyatimizda „Kitob bayrami“ ,  „Ashula bayrami“,  ,,Sog‘ligim — 
boyligim “ ,  „Balli  qizlar“ ,  „Balli  yigitlar“  o ‘yinlari va  m u so b aq alarin i 
o ‘tkazish ham   odat tusiga kirib b orm oqda.
0 ‘zbek oilasida farzand ko‘rish ju d a  katta baxt va unutilm as vo q ea. 
F a rza n d   k o ‘rgan  oilani  q arin d o sh   u ru g ‘lar,  d o 'stla r,  h a m k a s b la r  
tabriklashib,  chaqaloqqa  har  xil  sovg‘a la r  olib  kelishadi.  B olaga  ism  
q o ‘yishda, beshikka solishda oila a ’zolari bilan birga qarindoshlar,  d o ‘st- 
b iro darlar ishtirok etadilar va bu m arosim  ju d a  samimiy,  m illiy ta rz d a  
o ‘tkaziladi.
H ozirgi  kund a  tug‘ruqxonalar,  b o la la r  shifoxonalarida  ta s h k il 
qilingan  „ O n alar maktabi“ ,  „Yosh  o n a  m aktabi“ ,  „Sog‘lom   tu rm u s h  
tarzi  k u n i“ ,  „Ichkilikning  go‘dakka  va  yosh  onaga  ta ’siri“ ,  „ I c h k i-  
likbozlik  va  befarzandlik“ ,  „O n an in g   sog‘ligi  —  bolaning  b a x ti“ , 
„G iyohvandlik  —  um m ing  egovi“ ,  „O talam in g   bolalar  tarb iy asidagi 
roli“  tadbirlarini o'tkazish a n ’anaga aylanib  qoldi.

---

Keksalam i,  xotin-qizlam i  izzat-hurm at  qilish,  o ‘zaro  yordam   va 
bolalarga m ehr-m uhabbat tuyg‘ularini ifoda etuvchi a n ’analar xalqimiz 
hayotida uzoq zam onlardan beri davom etib kelmoqda.  Shuning uchun 
inson  shaxsining  tarkib  topishiga  ijobiy  ta’sir  ko ‘rsatadigan  a n ’ana- 
lardan talaba va o ‘quvchilarini tarbiyaJashda muntazam foydalanish zarur.
Xalqim izning  „ M eh m o n   —  otangdan  ulug“ ‘,  „M ehm on  kelsa, 
m ushugingni  ham   pisht  d e m a “  degan  hikm atlari  m ehm ondo‘stlikka 
undaydi.  Shuningdek,  „M ehm o n kirsa eshikdan-rizqi kelarteshikdan“ , 
d eg an   ibora  esa  h a r  q an d ay   sharoitda  ham   m eh m o n n i  sam im iy, 
b e m in n a t  kutib  olishni  anglatadi.
Odam lam ing  bir-biriga  mehr-oqibati,  oqilona  munosabati,  to ‘g‘ri 
m uloqoti,  iltifoti, ehtirom i xalqimizning ichki go‘zalligini, boy m a’naviy 
va  ruhiy qiyfasini  ifodalaydi.  Zero,  „Har narsa  ham   m e’yorida bo ‘lgani 
m a ’qul“ ,  „Asalning  ozi  shirin“  deydi  dono  xalqimiz.  Shuning  uchun 
ichkilikbozlikka, ortiqcha isrofgarchUikka yo‘l qo‘ymaslik kerak. Ortiqcha 
xarajatlar uchun m ehm on xursand bo‘lmaydi, aksincha, ranjishi mumkin.
K ishining  haqiqiy insonparvarligi, boy  m a ’naviy go'zalligi vatan, 
ja m iy a t  m anfaati  y o iid a  jo n   fido  qilishida,  inson  osoyishtaligi,  baxt- 
saod ati  yo‘lida  qayg‘urishida  o ‘z  ifodasini  topadi.  Insonning  sofdil 
ekanligi,  olijanobligi  uning  tanishga  ham,  begonaga  ham   beg‘araz 
yordam  q o iin i cho‘zishida nam oyon bo‘ladi. Shu o'rinda, urush yillarida 
14  nafar  etim ni  boqib  tarbiyalagan  Shoahm ad  ota  va  Bahriniso  opa 
oilasini misol tariqasida k o ‘rsatib o ‘tish mumkin.
0 ‘zbek xalqining ajoyib fazilatiaridan biri  - d o ‘stlikka sadoqatdir. 
D o ‘stlik  b o r joyda  m ehru  m uhabbat,  vafo,  sadoqat,  adolat,  haqiqat 
q a ro r   to p ad i.  Bu  esa,  o ‘z  navbatida,  in so n n in g   m a ’naviyati  va 
ruhiyatiga,  aql-zakovatiga kuch baxsh etadi,  uni yaxshilik, samimiylik 
sari  etaklaydi.  „ D o ‘stlik  b arch a  boyliklardan  afzal“ ,  ,,A rpa-bug‘doy 
b ir  kuningga  yaraydi,  sodiq  d o ttin g   o lg u n in g ch a  yaraydi“ ,  ,,D o‘st 
a c h itib   gapirar,  dushm an  —  kuldirib“ ,  „D o ‘st  —  d o ‘stning  oynasi“ , 
„ D o ‘st-d o ‘stning tayanchi“ ,  „ D o ‘st kulfatda  sinalar“ ,  „ D o ‘st  so‘zini 
tash la m a ,  tashlab  boshing  qashlam a“ ,  ,,D o‘st  uzoqda  b o is a   ham  
k o ‘ngli yaqin“ ,  ,,D o‘st yuzingga boqar, dushm an izingga“ ,  „ D o ‘stning 
eskisi  yaxshi  kiyimning  yangisi“ ,  ,,D o‘stdan  m olni  ayam agan,  eldan 
jo n in i ayam as“ ,  „D o ‘stlam ing sonini sanama, sifatini sana“ ,  „ D o ‘stsiz 
b o sh im  —  tuzsiz oshim “  kabi o ‘zbek xalqining q ato r m aqollari borki, 
b u lam in g  barchasida d o ‘stlik m adhini qadrlash,  kuylash g‘oyasi yotadi.
Xalqim izning  „Birlashgan  o ‘zar,  birlashm agan  to ‘zar“ ,  „Esing 
b o rid a   el  tani,  kuching  b o rid a   e r  tani“ ,  „Q ato rd a  noring  b o ls a , 
yuking yerda qolmaydi“ ,  „ D o ‘stlaringning yutug‘i sening yutug‘ingdir“ 
d e g a n   m aqollarda jam oatchilik his-tuyg‘ulari o ‘z  ifodasini  topgan. 
160

---

Xalq  ijodiyotida  d o ‘stlik,  o ‘rtoq!ik,  b iro darlik,  jam oatchiiik  tuy- 
g‘ulari  kishilar  o ‘rtasidagi  eng  m o ‘tabar,  eng  g o ‘zal,  eng  qudratli, 
yuksak  insoniy  fazilatlar  tarzida  talqin  qilinadi.  Baxshilaming  kuy- 
layotgan dostonlari va term alari yuqoridagi olijanoblik fazilatlari bilan 
yo ‘g‘rilgandir.  B ularning  barchasi  k ish ilard a  ham ko rlik,  sevgi  va 
m uhabbat,  samimiy h u rm at kabi insoniy x islatlam i  takom illashtiradi.
Kishilaming  o ‘zaro  samimiy  salom lashuvi,  ayniqsa,  notanishga 
ham  salom berib o ‘tish  milliy u rf-odatlarim izning ibratli va o ‘ziga xos 
b ir ko‘rinishi hisoblanadi.
„ A s s a lo m u   a l a y k u m “  — 
t i n c h l i k ,   s a lo m a tl ik   r a m z i, 
o s o y is h ta lik k a ,  b e g ‘a ra z lik k a   e ta k la y d ig a n   t a ’s irc h a n   v o s ita . 
Salomlashish bu h u rm at-eh tirom , d o ‘stlikka undovchi nido, tanishish 
istagi,  d o ‘stlik-b iro darlik   aloqaíarini  b o g ‘lo v ch i  ko ‘prik,  xohish- 
istaklam i  aks ettiruvchi  qalb  sadosidir.  Bu  odam iylik,  odob va axJoq, 
nazokat,  hurm at-e’tibor,  ochiq  qalblilik,  shirinsuxanlik,  dilkashlik, 
xushtavozelik,  xushtabassum lik  kabi  in so n iy   xislatlarñing  yaqqol 
timsolidir.
Xalqlar o‘rtasidagi  do ‘stlik, birodarlik,  o ‘z a ro   m u ru w at,  yaqinlik 
iplarini bir-biriga bog‘lovchi ushbu tu shuncha to ‘g ‘risida dono xalqimiz 
ko ‘plab  hikm atlar,  rivoyatlar,  latifalar  yaratgan,  ulam ing  tarbiyaviy 
ahamiyati to hozirgi  kungacha pasaym agan.  S huning uchun  xalqimiz 
„B ir kun  tuz ichgan joyingga  qirq kun  salom   b e r“  deydi.
Xalq hikm atlarida  ta ’riflanishicha,  kek  saqlam aydigan  insonning 
ham isha  ruhi toza,  fikri  ravshan,  orzusi  p o rlo q,  niyati  xolis,  m aqsadi 
pok,  dili  ochiq,  tili  shirin b o ‘Iadi.  B inobarin,  salom -alik xalq orasida 
m uom ala m unosabat,  m uloqot,  ishora,  ifoda,  m ohiyat m uvozanatini 
saqlab turadigan sehrli kalitdir.  Bu so‘z odob-axloqning barcha sifatlarini 
o ‘zida mujassam etadi.
Odam lam ing  m adaniyatli,  yuqori  saviyali,  savodxon  ekanligini 
ulam ing  salomlashuviga  qarab  ajratish  m u m k in .  Binobarin,  salom - 
lashishga kirishuvchi ikki shaxsning his-tuyg‘usi va ichki kechinmalarini 
tahlil  qilish asosida ulam in g  bir-birlari  bilan  qay  darajada yaqinlik va 
tanishlik  alom atlarini  aniqlash  m u h im .  S hu   boisdan  salom lashish 
tarbiyada, qoralash va jazolash vositalarini  q o ‘llash nazokatli va yum - 
shoq,  im i-jim ida  b o ‘lishi  zarur;  u  b aq iriq-chaqiriqsiz,  qo‘rqitishsiz, 
m ehribonlik,  y axshilik  b ila n   am alga  o s h irilish i  kerak.  M asalan, 
farzandning kamchiliklarini ham isha ta ’kidlab turish, unga hadeb „sen 
tuzalm aysan“  deb,  gapiraverish  y aram ay di.  „ M e n   sendan  o ‘y in - 
qaroqlikdan boshqa narsani kutmayman“ , „Sen ham m a vaqtdagidek o‘jaisan 
va bema’ni gaplami gapirasan“ ,  „Sen  chinakam   ishbuzarmonsan“ ,  deb 
aytish ularda o‘z kuchlariga ishonmaslikni n am oyon qiladi.

---

Xalq pedagogikasi  bolaning  nojo‘ya  ishlari  salbiy xarakteristikasi 
bilan  bog‘liq  b o ‘lgan  salbiy  baho  shaxsning  ijobiy  yo‘nalishida  katta 
foyda keltiradi.  „Sen boshqa qo‘po!lik qilmaysan deb ishonaman, chunki 
sen b unaqa bo lalard an  em assan“ .
0 ‘zbek  xalqining  etnopsixologik  xususiyatlaridan  unum li  foyda- 
lanish — h a r to m onlam a taraqqiy etgan inson shaxsni tarkib toptirishda 
m uhim  rol o ‘ynaydi.  Shu boisdan ham  xalqimizning milliy ruhiyatidagi 
bunday urf-odatlar, a n ’analar, udum lami kelajak avlodga m e’ros sifatida 
qoldirish  m uqaddas burchdir.
6.5.  Oiiy  t a ’limda  m a’ruza  va  sem inar  m ashg‘ulotlarini 
tashkil  etish
Oliy  t a ’lim   sohasidagi  qiyinchiliklam ing  asosiy  sababablari  tala- 
balar o ‘quv  faoliyatining  to ‘g‘ri  usullarini  bilm asligi,  aqliy  m ehnatda 
kuch va im koniyatlam i bir tekis taqsim lay olm asligidan  iborat b o ‘lib, 
bular aqliy zo‘riqishning negizi hisoblanadi. Talabalarda vujudga kelgan 
aqliy zo ‘riqish tasodifiy psixologik hodisa em as, uning zamirida shaxsiy 
o ‘quv faoliyatini oqilona boshqarish o ‘quvining zaifligi yotadi.  Shunga 
k o ‘ra,  oliy  o ‘quv   y u rti  talabalari  ko‘p in c h a   o ‘quv  m ateriallarini 
o ‘zlashtirishda  bu  faoliyatni  tasodifiy  boshqarishga  harakat  qiladilar. 
Bunda  m uayyan  m ateriallar  m antiqiy  h arakat  bilan  eslab  qolinsa, 
qolganlari  m utlaq o  diqqatdan  uzoqlashtiriladi.  N atijada  ular  m a’ru- 
zaning  bir qism ini  tinglaydilar,  uning  m ohiyatini  bazo‘r  anglaydilar, 
uni konspektlashtirishga ulgurmaydilar. 0 ‘quv yili mobaynida ana shu 
holning davom  etishi im tihon sessiyalarini talaba uchun qattiq sinovga 
aylantiradi.  Shunga  ko‘ra,  oliy  o ‘quv  y urtining  asosiy  vazifalaridan 
biri  talabani  o ‘quv  m ateriallarining  asosiy  m anbalari  bilan  ishlashga 
o ‘rgatishdan,  u n in g  m ustaqil  bilish  faoliyatini  tashkil  qilishdan,  uni 
o ‘zini boshqarish usullari  bilan  tanishtirishdan  iboratdir.
Oliy  m a ’lu m o t  olish  talabaning  m aqsadga  muvofiq,  m untazam , 
rejali,  izchil o ‘quv faoliyatini ta ’lim ning  b arch a bosqichlarida amalga 
oshirishini taqo zo  etadi.
Oliy  m aktab  psixologiyasi  fanida  talabalam ing  o ‘quv  faoliyati 
auditoriya va auditoriyadan tashqari qismlarga ajratiladi.  Shu bilan biiga 
talabalar  oldida  o ‘quv  faoliyatining  tarkibiy  qism lari  bilan  bog‘liq 
m uayyan  q o id alarg a  rioya  qilib,  hal  e tila d ig a n   m asalalar  kiradi:
1)  Qanday yo‘l  bilan  auditoriyada to ‘g ‘ri  o ‘qish va o ‘qitish  mumkin?
2) Qay yo‘sinda auditoriyadan tashqari vaqtlarda mustaqil faoliyatning 
umumlashgan usullaridan foydalansabo‘ladi?  3)  M a’ruzada talabaning 
aqliy  faoliyati  u c h u n   o p tim al  shart  sh a ro itla r  qanday  yaratiladi?

---

4) Amaliy va seminar mashg‘ulotlariga tayyorgarlik darajasini  qanday 
aniqlash  va  ifodalash  mumkin?  5)  Talabaning  im tihon  va  sinovlarga 
tayyorgarlik saviyasini aniqlash  imkoniyati bormi  va hokazo.
Mazkur  fanda  ma’ruzaning  m uhim  beshta turi  qonuniy  ravishda 
tavsiflanadi.  Ular axborot beruvchi, yo‘naltiruvchi,  rag‘batlantiruvchi, 
metodik,  rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi  m a’ruzalar deb ataladi. Ana 
shu m a’ruzalaming sifatini baholashda quyidagilar hisobga olinadi.
1.  M a’ruzaniig  mazmuni  (g‘oyaviy-siyosiy  yo‘nalishi,  ilmiyligi, 
ommabopligi, nazariya bilan am aliyotningbirligi,  em pirik  materiallar 
ko‘lami,  bayon  qilish  shakli  va  boshqalar).
2.  Talabani o‘yiashga,  bosh  qotirishga  etaklovchi  materiallam ing 
muammoli  bayon  qilinishi  (uning  darajalari, jabhalari, jihatlari,  dav- 
riyligi  kabilar).
3.  M a’ruzaning asosliligi yaqqol dalillar bilan mustahkamlanuvchi 
nazariy  qoidalarining  haqqoniyligi,  lo‘ndaligi).
4.  M a’ruzaning  m utaxassislar  kasbiy  tayyorgarligi  darajasiga 
bog‘liqligi  (qay  darajada,  qay  shaklda,  qay  yo‘sinda).
5.  M a’ruzaning tizimi (rejaliligi, tartibliligi, to ‘planganligi, umum- 
lashganligi).
6.  M a’ruza  o‘tish  usuli  (k o ‘rsatmalilik,  jonli  nutq,  his-tuyg‘uga 
boyligi, material bayonining sur’ati, o ‘rinli to ‘xtalish,  m antiqiy urg‘u).
7. 0 ‘qituvchining talabaga munosabati (e’tiborliligi, talabchanligi, 
samimiyligi,  mehribonligi,  odobliligi).
8.  Auditoriya bilan  aloqa  qilish  (bevosita, jonli,  yakkama-yakka, 
guruhiy,  jamoaviy,  uzluksiz,  ahyon-ahyonda).
9. Talabalamiig ma’ruzadagi davomati  (akademik guruhning to ‘la 
qatnashuvi,  bir oz  kamchiligi,  um um an  kamchiligi).
10.  M a’ruzani  konspektlashtirish  (ko'pchilik tom onidan yarmisi, 
ayrimlari).
11.  Lektorlik faoliyatini boshqarish (erkin,  ishonch  bilan,  matnga 
asoslanib  bayon  qilish,  m a’ruza  konspektidan  uzoqlashm ay  bayon 
qilish).
12.  Maqsadga erishish (ishlab chiqilgan yo‘llar,  sinalgan vositalar, 
egallangan  usullar,  shaxsiy  n u qtai  nazam i  bayon  qilib  talabaning 
mustaqil holda ishlashi uchun im koniyat yaratish va boshqalar).
M a’lumki, oliy maktabdagi o ‘quv-tarbiya jarayonida m a’ruza bilan 
seminar mashg‘ulotlari bog‘lanishi muhim  ahamiyat kasb etadi.  Semi­
nar mashg‘ulotlari, asosan, talabalarda tafakkuming tanqidiyligi, mah- 
suldorligi kabi aqlning zaruriy tarkibiy qqsmlari shakllanishiga qaratilgan 
bo'ladi. Seminar mashg‘ulotiarida o ‘qituvchi o‘rganilayotgan muammo

---

yuzasidan  talabalaming  bilim larini  tekshirishi,  ularda  tafakkuming 
mustaqilligini,  mahsuldorligi  va  teranligini  oshirishi,  atrof-muhitga 
m unosabatini  shakllantirishi  ularga  ilmiy  nazariyalar,  konsepsiyalar 
b o ‘yicha shaxsiy fikrlarini bildirishni o'rgatishi  kerak.
Sem inar  mashg'uloti  talabaning  o‘z  o ‘quv  faoliyatini  boshqa- 
rishida  m uhim   rol  o'ynaydi.  M asalan,  taiim ning  turli  shakllarida 
(mustaqil  ishlar,  to‘garak  m ashg‘ulotIari,  ilmiy  tadqiqot  m a’ruza  va 
bahslarda  olingan  bilimlar  yaqollashadi,  tartibga  tushadi,  yanada 
chuqurlashadi  mustaqil  bilim  olish  malakalari  o‘sadi,  aqliy  mehnat 
usullari kengayadi,  og‘zaki va yozm a  nutq takomillashadi).
Oliy  maktabda  ko‘pincha  sem inar  mashg‘ulotining  ikki  turidan 
foydalaniladi: a) seminar rejasiga kirgan masalalardan har birini alohida 
keng  m uhokam a  qilish;  b)  h ar b ir  talabaning  o‘rganilayotgan  mavzu 
yuzasidan  m a’ruzasini  tinglash.
Bizningcha,  seminaming  ikkinchi turi  keng  k o ia m d a  axborotlar 
almashish  imkoniyatiga ega.  C hunki,  unda dolzarb  muammolar,  qo- 
nuniyatlar,  xususiyatlar  bo‘yicha  mulohaza  yuritiladi  va  tegishli  qa- 
roiga kelinadi.
Tajribalarda talabalaming sem inar mashg‘ulotidagi faoliyati quyi- 
dagi  mezonlar asosida baholanadi:
1.  Seminar mashg‘ulotiga chiqishning muayyan maqsadga yo‘nalgani 
(masalaning  yo‘qolishi,  b o ig ‘usi  mutaxassislikda  nazariy  bilimlami 
amaliy bilimlarga bog‘lash).
2.  Talaba  m a’ruzasining  rejasi:  oqilona  rejalashtirish,  masalani 
birlam chi  va  ikkilamchi  alom atlarga  ajratish,  bibliografiyani  to ‘g‘ri 
tuzish  (nodir,  yangi va kasbga o id   manbalar tanlangani).
3.  Talabaning xulqi:  o‘rinli bahslashuvi,  to‘g‘ri javobi,  materialni 
chuqur  tahlil  qilishi,  dalilni  qayta  bayon  etishi,  o ‘z  nuqtai  nazari 
mavjudligi, ixcham va lo‘nda tahlil:  m a’ruzaning zerikarliligi, bo‘shligi.
4.  0 ‘zaro  aloqa:  talabaning  kursdoshlariga  tanqidiy,  samimiy, 
e ’tirozli  munosabati;  seminar  qatnashchilari  bilan  tez  muloqotga 
kirishish  imkoniyati.
5.  Talabaning  m ashg'ulotni  ishonch  bilan,  mutaxassislarcha 
yakunlashi,  tengdoshlari  bilimini  boyitishi  yoki  aksincha;  seminarda 
barcha  holatlar  va  munosabatlami  yozib  borishi,  unga  qarashlarini 
bildira olishi.
M a’ruza va seminar mashg‘ulotlari samaradorligini oshirish uchun 
quyidagi  psixologik  holatlarga  e ’tib o r berish  lozim:

---

1. M atn va birlamchi manbalar bo‘yicha muhim va nomuhim belgi 
hamda alom atlam i ajratish yoki m avhum o ‘zlashtirish.
2.  0 ‘zlashtirilayotgan o‘quv  materiallarini  o‘z vaqtida tahlil  qilib 
borish va umumlashtirish.
3. Talaba o ‘quv materialini idrok qilishi uchun aqliy faoliyatining 
barcha jabhalari b o ‘yicha yo‘l-yo‘riqlar.
4. 0 ‘qituvchi nutqidan xayolan ilgarilab ketib,  uning yakunlovchi 
fikrini  oldindan  fahmlay bilish  va  boshqalar.
Shunday  qilib,  m a’ruza  va  sem inar  mashtulotlarining  sam ara- 
dorligini  oshirish  bilan  oliy  maktabdagi  ta ’lim  va  tarbiya jarayonida 
kamol  toptiruvchi  hamda  tarbiyalovchi  prinsiplami  amalga  oshirish, 
talabalarga  o‘zini  o ‘zi boshqarishni  o ‘rgatish  mumkin.