Ўзбек тили давлат тили (эмас)

Keling, o‘zbek tili qaysi sohalarda muammolarga uchrayotganini aniqlashga harakat qilib ko‘raylik.
Terminologiya
Ilm-fan jamiyat taraqqiyotining asosini tashkil etadi. Uning rivoji ayni paytda tilda ham o‘zgarishlarga olib keladi: turli fan yo‘nalishlarida ilmiy fikr aytish, ilmiy matn yaratish yoki bahslashish uchun terminologiya, ya’ni shu yo‘nalishning tushunchalarini ifodalovchi istilohlar jamlanmasi zarur. Ayni paytda, fan va texnika yutuqlarini ijtimoiy hayotga tatbiq etish asnosida tilda o‘zgarishlar ro‘y beradi – yangi buyumlarni, voqelik­larni, tushunchalarni ifodalovchi yangi so‘zlar o‘ylab topish yoki eskilariga yangi ma’no konnotatsiyalarini yuklash kerak bo‘ladi.
O‘zbekistonda tizimli terminologik tadqiqotlar olib borilmaydi. Ko‘p hollarda atamalar rus tili orqali jahon fanidan o‘zlashtiriladi va o‘zgarishsiz ishlatiladi. O‘zbek tilining ichki imkoniyatlaridan kelib chiqib joriy etiladigan terminlar esa odatda tizimli bo‘lmay, unifikatsiya qilinmay, alohida olimlarning shaxsiy tashabbusidan kelib chiqadi va ko‘pincha boshqa olimlarning lug‘atiga o‘zlashmay qolib ketadi. Bu jarayonlarni tartibga soladigan tuzilma yo‘q, maxsus terminologik lug‘atlar kam chop etiladi.
Bu muammo bugun paydo bo‘lgan emas. Uning ildizlari sovet davriga borib taqaladi. SSSRda milliy respublikalar tili, shu jumladan o‘zbekcha ham ma’lum darajada ishlangan edi. Bu tillarda badiiy asarlar, gazeta-jurnallar, darsliklar chiqar, jahon adabiyoti durdonalari tarjima qilinar, tele va radio kanallar ishlar edi; davlat boshqaruvi, ilm-fan esa ko‘proq rus tilida yuritilar, ilmiy adabiyotlar odatda ruschadan tarjima qilinardi.
Bunday siyosatning oqibatlari bugungi kunga qadar bilinadi: rus tilida ilmiy izlanish olib borish, ilmiy matnlar yozish osondek tuyulgani bois butun akademiya tizimi shunga o‘rgangan (o‘zbek tili va adabiyoti, tarixi bilan bog‘liq ba’zi gumanitar yo‘nalishlardan tashqari), o‘zbek tilida esa ilm qilish kam uchraydi, bu yo‘lni tanlagan izlanishlar qator qiyinchiliklarga uchraydi va yuqorida aytilgan terminologiya muammolariga, manbalar yo‘qligiga to‘qnash keladi.
Tilning ilmiy uslubi haqida so‘z ketganda, bir dilemma yuzaga chiqadi. Bir tomondan, ilmiy tafakkur, ilmiy kontentning keng ommaga yetib borishi jamiyatning saviyasini belgilab beradi; ilm-fansiz jamiyatda tanqidiy­fikrlash, tahlil, saviya shakllanmaydi. Boshqa tomondan esa fan millat, davlat bilmaydi, chegaralarsiz mavjuddir. Matematika O‘zbekistonda ham, AQShda ham bir xil; biologiya davlatga qarab o‘zgarib qolmaydi. Shu tufayli bugungi kunda ilmiy fikr birlashuvi, yagona xalqaro akademik hamjamiyat shakllanishi jarayoni ketmoqda, bu jarayonda esa ingliz tili ilm-fan va texnika lingva-frankasi o‘laroq kristallanib chiqmoqda. Ilm-fandagi oxirgi yutuqlardan, paradigma va konsepsiyalardan boxabar bo‘lish, xalqaro akademik hamjamiyat bilan bir xil saviyada qolish, o‘z ilmiy ishlarini jahonga tanitish hamda xalqaro akademiyaning bir qismiga aylantirish uchun o‘zbek olimlari ham ingliz tilida ishlashi kerak bo‘ladi. O‘zbek, qozoq singari tillarni qo‘ya turing, uzoq xalqaro tarixga va nufuzga ega xalqaro tillar – fransuz, nemis, rus tillari ham inglizchaga yo‘l bo‘shatib bermoqda. Fransiya, Rossiya, Germaniya va boshqa davlatlarda ham olimlar ingliz tilida yozishga urinadi.
O‘zbekiston bu kabi davlatlarning tajribasini o‘rganishi maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Shunda ushbu dilemmaning yechim yo‘llari topiladi.