Збек шеъриятида лингвистик воситалар ва поэтик индивидуаллик

Олов-муз оппозициясида бўлган иккинчи сўзнинг ўзбек тилидаги коммуникатив-ахборот ва стилистик кўлами бирмунча кенг. «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да унинг 4 маъноси кўрсатилган: сувнинг ноль даражагача совуши натижасида қотган ҳолати, ях; муз каби совуқ; кўчма маънода жуда совуқ, ёқимсиз нарса, одам ва ш.к. ҳақида; совуқ.¹³¹ Усмон Азим қўллаган муз сўзи негизида ҳам ана шу маънолар ётади. Шунинг баробарида, матнда актуаллашиб, унинг поэтик ифода кўлами кенгайиб борганлиги кузатилади. Биз буни икки ҳолатда: отдан феъл – муздан музламоқ ясалганда ва нарса-ҳодисанинг ҳолати ҳамда ҳаракати музга қиёсланганда кузатамиз. Бу таққослашларда ифоданинг образлилиги мақсад қилиб қўйилгани боис, деярли барча ҳолатларда ўқувчи эстетик оламига ижобий таъсир кўрсатадиган, уни ўйлашга, ҳиссиётларга берилишга мажбур қиладиган, ёқимли тасвирларга дуч келамиз.
Усмон Азим музни худди оловда бўлгани сингари лирик қаҳрамон қалб кечинмаларининг ойнаси сифатида қўллайди. Нарса-ҳодисаларнинг музга ўхшатилиши бу – бир бадиий деталь бўлиб қолади, холос. Аслида мана шу йўл билан инсон қалбида кечаётган руҳий кечинмалар берилади. Бу сўз ташқи таъсир, кутилмаган зарба туфайли инсонда содир бўладиган ҳиссизлик ва бефарқлик, ҳароратсизлик ва совуқлик, кўнгилнинг озор топиши ва ранжиши сингари салбий эмоциялар ифодасини ўз зиммасига олади. Шу сабабдан, Яшардим ўзимга муз каби боқиб,/ Ишқ келди, жўнадим, дарёдай оқиб (Сайланма), Кечалари тушимга / Кириб қийнаган, эй, тош, / Муздай, совуқ бағрини / Менга қиймаган, эй, тош (Сайланма), Қоларманми жисмингни асраб, / Ўлсам муздай қўйинларингда. (Сайланма) сингари мисраларда муз иштирокида амалга оширилган ўхшатишлар ўхшаши йўқ поэтик воситага айланади.
Муҳаммад Али шеъриятида¹³² 41 марта қўлланган олов сўзи ҳам аксарият ҳолларда экспрессив-поэтик восита сифатида намоён бўлган. У Ғунчақиз, ҳа, олов, тап тортмас, / Давлатни ҳам сўрайди бу қиз!; Қиз эмас, нақ олов, аланга, / Қайинсингил бўлур Иванга сингари мисраларда метафорик қўлланганда ҳам, Машрабнинг айтмаган васиятиман, / Сиртмоқда бўғилган олов шеърият. / Гарчи қолиб кетди оловли ёшлик / Умрнинг ўткинчи баҳор, ёзида гаплари таркибида метафорик эпитет вазифасини бажарганда ҳам; Мўйсафид кўзидан / Сачрайди олов; Қудрат энди қимирлар бежо, / Кўзларида чақнайди олов; Кўзларида чақнаркан олов,/ Нон ва сувни олар-да дарров мисраларида ғайрат, шижоат маъносини англатганида ҳам; «Ёр-ёр» айтиб Ойчучукбиби ҳам / Кўнгилларга олов ташлайди: «Қийли чўли қийли-я, / Надир чора, ёр-ёр» тарзида фразеологизм таркибида келганда ҳам ана шу мақсад яққол кўзга ташланиб туради.
М.Али музламоқ сўзидан Кўксимда қалбим бормоқда музлаб, / Қара, қош қораймоқда, тун ҳам келмоқда хезлаб гапида метафоризациялашган ҳолатда, Қаҳрингга ҳам мен балогардон! / Мен бўлмасам, музлар коинот мисолида муболаға учун, / Шамолга ўхшарди юрар-турари, / Ё муздак шаробдан кўрганми тотиб? / Музлаб кетди тани шу заҳот, / Ҳар балолар келди ўйига. / Музлаб кетди Насриддин тани, / Даҳшат ичра тўлганди шуур! гапларида совуқлик маъносини кучайтириш мақсадида фойдаланган.
Маълум бўладики, кўпчилик ижодкорлар олов ва муздан образлилик учун фойдаланишган. Аммо уларнинг образ яратишдаги услуби бир-бирига асло ўхшамайди.