Ўзбек дипломатияси тарихидан

/. 
Ғуломов С. Амир Темур ва Боязид Йилдирим муносабатлари.
«Шарқшунослик», №
7, 
1996.
99

---

ас и р олиб, Қ оҳирага - м ам луклар сарой и га ю борган эди. А м ир 
Тем урдан кей и н у н и н г вори сл ари б илан ҳам м азкур К рра Ю суф
ораларидаги м ун осаб атлар муқити ўзгармай қолди.
Т ем урий ш аҳ зо д ал ар н и н г усм о н и й л ар , о қ қую н ли л ар б илан 
ё зи ш м а л а р и н и н г к ў п ч и л и ги д а К,ора Ю су ф н и н г н о м и ўртага 
ч и қ авер ад и . Ш оқрух М и р зо У см о н и й л а р су л то н и М уҳам м ад 
Ч алабий (1 4 0 2 -1 4 2 1)га н ом а йуллаган. Бу н ом ад а Ш оҳрух, агар 
Қ ора Ю суф у с м о н и й л а р м ам л ак ати д а кўри н гуд ек бўлса, уни 
тем ури й л ар сар о й и га ж ўнатиб ю б о р и ш л ар и н и и л ти м ос қ и л а д и .1 
Бу м актуб га у с м о н и й л а р султони м уф ассал б и р ж авоб қай тарар 
э к а н , Қ о р а Ю суф учун у с м о н и й л а р м ам л а к а т и га б о р а д и ган 
й ў л л а р н и б е р к и т и ш и ё к и у з р х о \л и к ю з а с и д а н у н и ( Қ о р а
Ю суф ни) тем у р и й л ар с а р о й и га ю бориш га ҳаракат қ и л аж аги н и
маълум қ и л ад и 2.
К ора Ю су ф н и н г ўзи б и р неча бор Ш оҳрухга м актуб ю бориб 
унга та ҳ си н л ар ў қ и г а н 3. Ш у йўл б и л ан О за р б а й ж о н тах ти н и
я н а ўз тасар р у ф и га о л и ш н и кўзлаган эди. Л е к и н Ш оҳрух у н и н г 
А м ир Т ем ур б и л ан м у н о са б а тл а р и н и , ўз и тти ф о к д о ш и Б агдод 
ҳ о к и м и А ҳм ад Ж а л о й и р и й (1 3 8 2 -1 4 1 0 )г а н и с б а т а н қ и л г а н
х и ё н а т к о р л и г и н и ҳ ал и у н у т м а г а н л и г и учун б у у р и н и ш л а р
бенатиж а қолади.
А м и р Т е м у р б и л а н и т т и ф о қ д о ш б ў л ган ҳ у к м д о р л а р н и н г
к ў п ч и л и ги у н и н г в а ф о т и д а н к е й и н ҳам т е м у р и й л а р б и л а н
м ун осаб атл ари н и д авом этти рад и л ар. М аълум ки , К и ч и к О си ё 
ва унга чегарадош ҳудудлардаги бир қанча ҳукм дор д о и р а л а р
А м ир Т ем ур т о м о н и н и ёкд аган эд и лар.4 Ш улардан би ри Д и ё р - 
б а к р ҳукм дорлари б и л ан м ун осаб атлар Ш о \р у х ҳ у км р о н л и ги
д аври д а ҳам д авом этган . Бу таб и и й ҳол, чунки о қ қ у ю н л и л ар - 
н и н г а ш а д д и й д у ш м а н и б ў л ган қ о р а қ у ю н л и л а р , ю қ о р и д а
таъ ки д лаган и м и здек, ўз и тти ф оқчи лари б илан б и ргали к да ҳам
1. Аҳмад Ферийдунбек. Муншаот ас-салотини. Истанбул, 1874. 150-
151-бетлар.
2. Айни мажмуа. 151-бет.
3. Аснод ва макотибот, 167-173-бетлар.
4. Кичик Осиёнинг Арзинжон шаҳрида ҳукмронлик қилган амир
Таҳуртан, Кония ҳокими Алоуддин Қараманлу, Диёрбакрда ҳукмронлик
қилган оқ қуюнли ҳукмдори Қора Усмонлар Амир Темур томонини ёқлаган
эдилар. Амир Темурнинг вафотидан кейин ҳам шу сулола бошлиқлари
темурий ҳукмдорлар билан яхши алоқада бўлганлар.
100

---

тем урийлар, ҳам о қ қую нлиларга қарш и ф аол ҳаракатда эд и лар 1. 
М ун ш аот м аж м уаларида о қ қую нлилар ҳукм дори Қ ора У см он 
(1 3 7 8 -1 4 3 5 ) н и н г Ш о ҳ р у х га й ў л л а г а н м а к т у б и н и н г н у с х а си
сақлан и б қолган. М актубда о қ қую нли ҳукмдори К и ч и к О сиё ва 
О за р б а й ж о н д а ю зага к е л га н с и ё с и й а ҳ в о л , ж у м л а д а н , Қ о р а
Ю суф н и н г О зарбайж он тахти илинж ида қилаётган ҳаракатлари 
ҳ а қ и д а ё за д и . Ш у б и л а н б и р га , Ш о ҳ р у х М и р з о г а т е м у р и й
ш а ҳ зо д а л а р о р а л а р и д а ги ўзар о к е л и ш м о в ч и -л и к л а р га барҳам
б ери ш н и насиҳат қилади. Ушбу мактуб Ш оҳрухга етиб борм аган, 
ч ун ки у йўлда Қ ора Ю суф нинг қўлига туш ган ва у см он и й л ар 
с у л то н и га ж>шатиб ю б ори л ган . Б улар ҳ ақ и д а Қ о р а У см о н ва 
усм онийлар султони М уҳаммад Ч алабий ораларида олиб б о р и ж а н
ёзиш м ада маълумотлар бор2.
Ш оҳрухнинг усм онийлар султони б илан ёзиш м аларидан бири 
Қ ора Ю суф устидан қозонилган ғалаба б илан боғлиқ. “ М атлаи 
С а ъ д а й н ” м уал л и ф и ўз асари д а Ш оҳрух М и р зо н и н г И р о қ ва 
О за р б а й ж о н м ам л ак атл ар и ф ат ҳ э т и л и ш и н и н г с а б а б и ҳақида 
ш ундай ёзади:
“ О н ҳазрат (Ш оҳрух) С и д д и қ исм ли б и р навкарн и А м ир Қ ора 
Ю суф қош и га ю борди ва: “А мир Ю суф м увоф иқатчилик йўлига 
т у ш с и н ва ф и с қ у ф а с о д к ў ч а с и д а н ҳам т ў ғ р и л и к с о д и қ л и к
ш еваси га б у р и л си н ” , деган хаб арн и ю борди. С и д д и қ эл ч и л и к
м а з м у н и н и а д о г а е т к а з д и . Б и р о қ а м и р Қ о р а Ю с у ф и с ё н
б елги л ари н и зоҳир қилди. С и д д и қ қай ти б келди ва н и м ан и к и
кўриб б и л ган бўлса, ҳақиқат-хулосасини арзга етказиб: “ А м ир 
Қ о р а Ю с у ф н и н г х аёл и д а с а л т а н а т д а р а ж а л а р и г а к ў т а р и л и ш
с а в д о с и ю д а в л а т п о ғ о н а л а р и г а ю к с а л и ш о р з у с и б о р ва у 
м ам лакатда ўзини мустақил бир султон деб ҳисоблайди: Атроф 
ам и р л ар и у н и н г ам рларига мутедирлар ва у м ам лакатда ун и н ғ 
ф ар м о н и ж орий. У мустаҳкам ҳисорлар қурдириб, кучли қалъалар 
б и н о қилган-у, ам м о ш аръий қон ун -қои д алар бузилган, хайрли 
ж ойлар б еравнақ, қаровсиз қолиб кетган. У кечаю кундузни ф исқу 
фужур б илан ўтказм окда ва м устақиллик хаёли д и м оғи н и ақлд ан
о зд и р м о қ д а ” , д е й д и 3.
/.