Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. 
Абдураззоқ Самарқандий. Матлаы саъдайн ва мажмаи баҳрайн.
( Форс тилидан таржима, кириш сўз ва изоҳли луғатлар А. Ўринбоевники)
Тош. 1969. 124-бет.
92

---

м актубини топш ирган. И м п ератор ўз м актубини Ш оқрух ном ига 
с е р м а қ т о в ж у м л ал ар , н а зо к а т о м у з и б о р а л а р б и л а н б о ш л аб , 
аввалги гал ю борган эл чи л и кл ар и сарой да яхш и кутиб о л и н ган и
ва ж аво б ан Х итойга э л ч и л и к ҳ а й ъ а ти н и й ўллаган и д ан ў зи н и н г 
чуқур м ам нуниятини изҳор қилади. М актубда А мир Темур ҳақи - 
да ҳам сўз боради . У н и н г Х итой и м п ер ато р и Т а й ц з у 1 б илан 
яхш и м уносабатда б ў л ган и , ор ад аги э л ч и л и к та ш р и ф о тл а р и га
х а й р и х о ^ и к қ и л ган и ва ҳ о ка зо л а р ҳақида ёзади . И м п е р а т о р ­
н и н г н о м а с и д а и к к и м а м л а к а т о р а с и д а ги с а в д о га р л а р қ ат- 
н о в и н и ж о н л а н ти р и ш м асал аси га алоҳи да ўрин б е р и л га н 2.
Ҳ и р о т саройида э л ч и л и к н и н г келиш ига ан чаги н а тайёргарлик 
кўрилган кўринади. Бу ҳакда А б д ураззоқ С ам ар қан д и й ў зи н и н г 
“ М атлаи с а ъ д ай н ” асарида ш ундай ёзган:
“ Ш у о р а д а Х и той в и л о я т и д а н , у м а м л а к а т л а р н и н г Ч и н у 
М о ч и н ва б о ш қ а ер л ари п од ш оҳи Д о й -М и н г хон тар аф и д ан
э л ч и л а р ети б келди. (Х о қ о н и С а ъ и д то м о н и д а н яъ н и Ш оҳрух): 
“ Ш аҳар ва б о зо р л ар га зи й н а т б е р и л с и н , ҳар б и р с а н ъ а т эгаси 
ўз ҳ у н ар и н и тўла зоҳир қ и л и б д ў к о н и н и б е з а т с и н ” — деган 
ҳум ою н ф ар м о н с о д и р бўлди.
А м и рлар истиқбол расм и б ўй и ча (ш аҳардан) таш қар и ч и қи б , 
э л ч и л а р н и н г ҳ а м м а с и н и и з з а т - \у р м а т б и л а н ш аҳ ар га о л и б
ки рд и лар. (Бу) худди ё ш л и к ч о ғи д ек ш о д л и к н и орттирувчи бир 
зам о н ва висол кеч аси д ек ғам ни тарқатувчи бир он эди. Ҳ азрат 
Х оқон и С а ъ и д н и н г ф ар м о н и б ўй и ча Боғи Зағон га худди ж ан н ат 
б о ғи д ек оро бериб, Баҳром савл ат, ш ер ҳайбат ясовуллар ҳар 
ким учун (ўзига хос) ж ой ва м ак о н и н и та й и н қилдилар. Ҳ азрат 
Х оқон и С аъид худди б алан д л и к авж идаги оф тоб си н гари хурш ид 
чеҳра б и л ан салтанат тахтига кўтарилди. Улуғ ам ирлар элчиларни
1. Тайцзу - 1368-1398 йилларда Хитойда ҳукм ронлик қилган
императорнинг тахтга чиққандан кейинги номи. Хитой манбаларида
Хун-у номи билан ҳам келади. Бунинг сабаби шундаки, Хитой давлатчилик
одатларига кўра тахтга ўтирган ҳукмдорга янги исм берилган. Бундан
ташқари, бу янги ҳукмдор ўзи учун ҳукмронлик шиорини танлаши лозим
бўлган ва баъзан уларга шу шиор номи билан ҳам мурожаат этилган.
Хун-у айнан Тайцзунинг ҳукмронлик шиоридир (Қаранг: Каримова Н.
Темурийлар билан Хитой алоқалари. «Шарқшунослик», №
7, 
Тош., 1996.
50-бет).
2. Матлаи саъдайн. 174-175-бетлар.
93

---

қўл ўпиш ш араф ига етказиб, торти қп арн и қўйдилар ва уларнинг 
сўзларини арз қилдилар” 1.
Х итой эл чи л ари қай таётган л ари д а улар б и л ан бирга Ш айх 
М уҳаммад Бахш ий ном ли шахе Х итойга Ш оҳрух ном идан элчи 
б ў л и б б о р га н ва ўзи б и л а н у н и н г и м п е р а т о р н о м и га ё зган
м а к т у б и н и е т к а з г а н . М а к т у б н и н г ў з и г а хос т о м о н и , у н д а 
Ш оҳрух Хитой им ператоридан ислом д и н и ва ш ариати қоидалари 
асосида савдогарлар м уҳофазасини таъм инлаш ни илтимос қилади. 
Ш оҳрух М и р зо Х итой и м п ер а т о р и н о м и д а н кел ган э л ч и л и к
ҳ ақи д а ҳам тўхталиб ўтади ва бу э л ч и л и к к а ж аво б ан м азкур 
М уҳамм ад Бахш ий исмли эл ч и н и йўллаётгани ҳақида ёзади .2
Д о й - М и н г б и л ан Ш оҳрух о р а л а р и д а н а в б а тд а ги э л ч и л и к
мубодаласи 1417 йилга тўғри келади. У ш бу элчилик ҳайъати Хитой 
и м п ер ато р и н и н г м актубини так д и м этади. А бдураззоқ С ам ар- 
қан д и й уш бу мактуб м азм ун и н и қи сқач а ш ундай таъриф лайди:
“ Ш у н и н г д е к , ў т м и ш д а ги а л о қ а л а р н и ( я к у н л о в ч и ) б е з а к
бўладиган ва келаж акдаги ўзаро хайрихоҳлик учун асос бўладиган 
сўзларни ўз ичига олган бир м актубни ҳам келтирдилар. М азмуни 
ш ундай: “ Ҳар и кки том он д ан ҳам ғай р и л и к ва б егон ал и к пардаси 
д а ф қи л и н м оғи , м увоф иқатчилик, би рд ам л и к эш иги очилм оғи 
л ози м д и р, токи раъвиятлар ва савдогарлар ўз истак-ихтиёрлари 
б илан б ориб келсинлар, йўллар бехавотир б ў л си н ” 3.
С аройда элчиларга кўп н авози ш ва и л тиф отлар кўрсатилади 
ва у л а р н и кузати ш ч о ғи д а Ш оҳрух А р д а ш е р Т а в о ч и и с м л и
эл ч и н и ҳамроҳ қилиб Х итойга йўллайди.4
А рдаш ер Т авочи 1419 й илда Х и той д ан катта эл ч и л и к б илан