Ўзбек дипломатияси тарихидан

Ўша ерда, 139-бет.
2. Ибн Арабшоҳ. Амир Темур тарихи ( “Ажоиб ал-мақдур фи тарихи
Таймур “Темур mapuxuda тақдир ажойиботлари ”). 1-китоб. Сўзбоши
ва таржима У. Уватовники. Тош., Меҳнат, 1992. 3 1 1-312-бетлар.
90

---

2. Т е м у р и й л а р д и п л о м а ти яс и
А м и р Т ем у р о л и б б орган с е р қ и р р а д и п л о м а т и к ф а о л и я т
у н и н г в а ф о т и д а н к е й и н ҳам а в л о д л а р и т о м о н и д а н д а в о м
э тти ри л ди . Бу ҳакда бир том он д ан кўп ги н а тарихий асарларда 
у ч р ай д и ган м аъ л ум отлар гувоҳлик б е р с а , и к к и н ч и то м о н д ан
тем у р и й ш а ҳ зо д а л а р н и н г за м о н д о ш ҳукм д о р л ар б и л ан о л и б
б о р ган ё зи ш м а л а р и , а н и қ р о ғ и , м азкур м ак ту б л а р н и н г турли 
хатлар м аж м уаларида сакдан и б қолган нусхалари далолат беради.
А м и р Т ем у р тар и х и га о и д асар л ар д а б ў л ган и д ек , к ўп ги н а 
темурийлар даври тарихига доир солномаларда темурий хукмдорлар 
с а р о й л а р и д а н х о р и ж ҳ у к м д о р л а р д а р г о қ л а р и г а д и п л о м а т и к
таш риф отлар, элчилик м иссияларини адо этган ўз даври н и н г етук 
диплом атлари ҳақида кўплаб маълумотлар учрайди. Темурийлар 
д а в л а т и н и н г х о р и ж и й а л о қ а л а р и шу қ ад ар к а тт а ге о гр а ф и к 
кенгликларни қам раб оладики, Ш аркда Х итойдан тортиб, Ғарбда 
Оврупо давлатлари бунга дохил бўлиб қолади.
А л о ҳ и д а т а ъ к и д л а ш ж о и з к и , С о ҳ и б қ и р о н ҳ ал и ҳ а ё т л и к
д авр и д аёқ ш аҳзода М и рон ш оҳ ғарбий О врупо давлатлари билан 
м улоқотга кира бош лаган эди. Бизгача А нглия қироли Ҳ енрих 
I V
h h h f
М и р о н ш о ҳ М ирзога йўллаган ж авоб хати лоти н ч а тарж и - 
мада с акд ан и б қолган. М актубда қирол М и р о н ш о ҳ н и н г католик 
м азҳаб и га ҳ о м и й л и к қ и л а ё тга н и , х р и сти ан с а в д о га р л а р и н и нг 
х а в ф с и з л и г и н и т а ъ м и н л а г а н и учун ўз м а м н у н и я т и н и и зҳор 
қилади.
Бу м актубдан таш қ ар и , М и рон ш оҳн и н г христиан ҳукмдорла- 
рига йўллаган б и р мактуби бизгача етиб келган. Ф ақат лотин 
тилидаги тарж им аси сакданган бу мактубда М и р о н ш о ҳ О врупо 
ҳукм дорл ари га “ С и з б и л ан б и з н и н г д у ш м а н и м и зн и батам ом
мағлуб э т д и к ” д ея, А нқара ж ангида Б оязи д Й илдирим устидан 
қозон и л ган ғалабага иш ора қи л ад и .1 М актубда а н и қ қи рол н и н г 
н о м и к ў р с а т и л м а г а н и д а н ва а с о с а н ғ а л а б а ҳ а қ и д а х а б а р
б е р и л и ш и д а н , бу А н қ ар а ж а н ги д а н с ў н г б и ти л га н ф атҳ н о м а 
бўлса керак. М и рон ш оҳн и н г О врупо б илан м уносабатларида ҳам 
А м ир Т ем ур ном идан О врупога элчи бўлиб борган С ултониядаги 
католик ч ер к о ви н и н г вакили И о а н н элчи вази ф аси н и баж арган.
1. История Самарканда. Т. 1, Т., 1969. с. 185.
91

---

А м и р Т ем ур д авр и д а х ал қ ар о м ай д он д а катта н уф узга эга 
б ў л ган д а в л а т л а р н и н г к ў п ч и л и г и , с и ё с и й с а ҳ н а д а к ў п г и н а
ў згари ш л ар рўй б ер ган л и ги га қ а р а м а й , ҳали ўз м ав қ е л ар и н и
йўқотм аган ва баъзи л ари А м и р Т ем урдек сар к ар д а н и н г в а ф о ­
тидан сўн г ан ч а ф ао л л аш и б қол ган эдилар.
Х о р и ж и й м у н о са б а тл а р д а , а л б атта, к атта в а зи ф а э л ч и л а р
зи м м аси д а турар эди. Ўш а зам онда содир этаётган си ё си й в о қ еа- 
л а р н и н г ч ал к а ш л и ги эл ч и д а н катта м аҳоратн и тал аб этард и . 
Э л ч и л ар одатда зи м м а с и га ю к л а н га н м и с с и я н и б аж ар и ш б и л ан
б ирга а ж н а б и й м ам л ак ат ҳақи д аги турли зарур м аъ л у м о тл ар н и
тўплаб б о р и ш и зарур бўлган. Ш у бои с эл чи л ар с а ф а р н и н г и б ти - 
д о с и д а н и н ти ҳ о си га қ ад ар м арш рут, йўлда с о д и р бўлган в о қ еа - 
ҳ о д и с ал а р , к ў зл а н га н м а н з и л н и н г ж у ғр о ф и й ў р н и , т а б и а т и , 
х ў ж а л и ги , и ч к и с и ё с и й а ҳ в о л и , м а м л а к а т ҳуд у д и д а ж о р и й
эти л ган та р т и б -қ о и д а л а р , ҳукм дор са р о й и д а ги қабул м а р о с и м - 
л а р и , д и п л о м а т и к ц е р е м о н и а л ва ҳ о к а з о л а р б о р а с и д а г и
м аъ л у м о тлар н и м уф ассал б аён этган л ар. Б ун д ай к у н д а л и к л ар
с а ф а р п о ё н и г а б о р и б к а т т а ги н а с а ф а р н о м а ас ар ҳ ол и га \а м
к е л и ш и м у м к и н э д и . Б у к а б и а с а р л а р с и р а с и г а Б о й с у н қ у р
М и рзо то м о н и д а н 1419 й и л д а Х итой ҳукм дори с а р о й и га эл ч и
этиб й ў л л ан ган Ғ и ёс и д д и н Н а қ қ о ш н и н г с а ф а р н о м а с и н и к и р и - 
ти ш м у м ки н . А сарга м урож аат э ти ш д а н авв ал те м у р и й л а р н и н г 
Х и то й б и л а н а л о қ а л а р и м а с а л а с и г а т ў х т а л м о қ л о з и м , зе р о
А м и р Т е м у р н и н г в а ф о ти д а н с ў н г то 1419 й и л ги Ғ и ё с и д д и н
Н а қ қ о ш э л ч и л и ги га қ ад ар и к к и д авл ат о р аси д аги м у н о са б а т- 
л а р н и н г ўз тар и х и м авж уд. Ш у кунгача б и зга м аълум б ўлиб 
турган т а р и х и й асар л ар д аги м аъ л у м о тлар га қ а р а га н д а , т е м у ­
р и й л ар с а р о й и га Х и той ҳ у к м д о р л ар и д ан э л ч и л а р 1409 й и л д а 
Ш оҳрух М и р зо ҳузурига кел га н л а р . Э л ч и л и к зи м м а с и д а турган
э н г а с о с и й в а зи ф а Х итой ҳ у к м д о р и н и н г А м ир Т ем ур ваф оти
м уносабати б и л ан т а ъ зи я н о м а с и н и е тк а зи ш э д и .1 Бу э л ч и л и к
ҳақида Х итой с о л н о м а л а р и д а н та ш қ а р и та ф с и л о т л и м аъ л ум от 
сакдан м аган .
1412 йилда Ш оҳрух сар о й и га Х итой и м п ератори Д о й -М и н г
т о м о н и д а н я н а б и р э л ч и л и к ҳай ъ ати кел и б и м п е р а т о р н и н г