Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. Мазкур асар, 174-6.
2. Мазкур асар, 176-178-бетлар.
3. Мазкур асар, 242-6.
4. Хитой манбаларида 1418 йилда Улуғбек Мирзо томонидан элчилик
келгани ва унга Ардашер исмли элчи бошчилик қилганлиги ҳақида ёзилган.
(Қаранг: Каримова И. Темурийлар, 51-бет). “Матлаи саъдайн”ҳам 1417
йилда Ардашер Тавочи исмли элчининг Хитойга Шоҳруҳ томонидан
жўнатилганлиги ва 1419 йилда Ардашернинг хитойлик элчилар билан
қайтганлиги ҳақида баён қилинган (242, 257 бетлар). Бундан маълум
буладики, агар икки Ардашер исмли элчининг отдои/ шахслар эканлигини
инкор қилсак, бу элчи бир вақтнинг ўзида ҳам Шоҳруҳ, ҳам Улугбек
Мирзолар номидан элчиликни бошқарган.
94

---

б и р г а Ҳ и р о т г а қ а й т а д и ва Х и т о й э л ч и л а р и н и Ш о ҳ р у х га
тан и ш ти р ад и . Э л ч и л ар бу с а ф а р \а м ҳадялар ва и м п ер ато р н и н г 
м актубини то п ш и р ад и л ар . Бу мактубда ҳам Х итой им ператори 
у н и н г эл чи л ари га кўрсатилган илти ф отл ард ан ниҳоятда м ам нун 
э к а н и н и , келгусида а л о қ ал ар н и ян ада м устаҳкам лаш ҳақидаги 
ф и к р л ар и н и б аён э т а д и .1
Ш у й и л н и н г ўзида Х итой им ператори саройига навбатдаги 
эл чи л и к ҳайъати йўлга ч и ққан . Т аркибига Ғиёсиддин Н аққош
ки рган бу э л ч и л и к д е яр л и к ў п ч и л и кн и таш к и л этган , ч ун ки
унга ф ақатти н а б и р ҳукм дорн инг эм ас, балки б и р неча тем урий 
ш аҳ зо д ал ар н и н г эл ч и л а р и са ф а р б ар эти л ган эди. С а ф а р н о м а
муаллиф и Ғ иёсиддин Н ақ қ о ш бу элчи ларн и н о м м а-н ом санаб, 
қайси ҳукм дорн инг ваколати билан бораётганлигини қайд этади. 
А с а р га йўл м а р ш р у т и , тў х та л га н м а н з и л л а р д а г и э л ч и л а р г а
кўрсати л ган и л т и ф о т л а р а т р о ф л и ч а та с в и р л а н га н . Х о н б а л и қ
(П е к и н ) ш аҳридаги и м п ератор том он и д ан э л ч и л а р н и н г қабул 
м аросим и, бутун д и п л о м ати к церем ониал ж узъий хусусларгача 
батаф сил баён этилган. Ш ун и н г билан бирга асарда сиёсий тарих, 
этн ограф и я, ге о ф а ф и я , ҳуқуқш унослик соҳаларига д о и р кўплаб 
муҳим ва ўз н авб ати д а қ и зи қ а р л и м аълум отлар к ел ти ри л ган . 
Асарга алоҳида аҳам и ят бахш этувчи ян а б и р масала, савдогарлар 
ва савд о-и қ ти соди й м уносабатларнинг акс этиш идир.
Х и т о й б и л а н ғ а р б и й м а м л а к а т л а р (Х и т о й г а н и с б а т а н )
о р ал ар и д аги ўзаро м у н осаб атл ард а э л ч и л а р б и л ан б и р га л и к д а
катта савд о гар л ар гуруҳи н и н г ҳам и ш т и р о к эти ш л а р и м азк ур 
и к к и м а м л а к а т а л о қ а л а р и г а хос б ўл ган б и р қ и р р а д и р . Fan 
ш у н д аки , Т у р к и с т о н сар ҳ ад л ар и га йўл олган Х итой эл ч и л ар и
и м п ер а т о р м ак ту б и д а н т а ш қ а р и т у р л и -ту м а н ҳад ялар б и л а н
келар эд и лар. Б унга ж аво б ан М о вар о у н н аҳ р ва Х уросон э л ч и ­
л а р и ўз м а м л а к а т л а р и д а и ш л а б ч и қ а р и л га н м аҳ су л о тл ар д ан
Х и той га о л и б б о р и б ҳадя с и ф а т и д а т о р т и қ қи л ган л ар . Б ундай 
ҳадя ул аш и ш а н ъ а н а с и б о р а -б о р а ҳам ш а к л а н , ҳам м азм у н ан
ўзгари б , э л ч и л а р б и л а н б и р га л и к д а эн д и к а тт а -к а тт а с а в д о га р ­
л ар гуруҳи ҳам рохп и к қ и л а б ош л аган . Улар им ператорга аталган 
хад ялард ан т а ш қ а р и Х итой и ч к ар и си д аги аҳоли б и л ан катта 
ҳаж м да м ол а й и р б о ш л а й д и л а р .
1. Матлаи саъдайн. 257-258-бетлар.
95

---

Х и т о й д а М и н с у л о л а с и ҳ у к м р о н л и г и д а в р и д а Т у р к и с т о н
ҳукмдорлари элчиларига аҳоли билан соликдан озод ҳолда савдо 
қилиш га рухсат берилган эд и .1
Э лчилик таркибидаги савдогарларнинг ўрни ҳақида Ғиёсиддин 
Н а қ қ о ш н и н г куйидаги маълумотларидан тасаввур ҳосил қилиш
м ум кин:
“С ўнгра элчилардан ҳар бири нечадан навкарга эга эканлиги 
ҳақида рўйхат туздилар, кўп савдогарлар элчилар қош и д а навкар 
бўлиб хизмат қиладилар. Рўйхат куйидаги тартибда тузилди: М ирзо 
Ш оҳрухнинг элчилари, Ш одийхўжа ва К ўкча бош чилигида икки 
ю з наф ар; М и р зо Б ой су н ку р н и н г элчи л ари , С ултон Аҳмад ва 
Х ож а Ғ и ёс и д д и н б о ш ч и л и ги д а, б и р ю з э л л и к н а ф а р ; М и рзо 
С ую ргатм иш нинг элчиси, У руғдоқ бош чилигида, етм иш нафар; 
ам и р Ш оҳм али кн и н г элчиси Ўрдувон — эл ли к нафар.
И б р о ҳ и м С ултон Б аҳоди рн и н г (А ллоҳ у н и н г п о д ш о л и ги н и
абадий этси н ) элчилари эса ҳали етиб келм аган эд и лар ”2.
Х итой солном аларида М овароуннаҳр ва Х уросондан таш р и ф
бую рган элчилар ҳақида талайгина маълумотлар сакданган.
Унга кўра А м ир Темур давридан то 1500 йилларгача С ам арканд, 
Х уросон, Ш ероз, Ҳ ирот, И сф аҳон, Т ош кен тдан Х итойга қарийб 
100 м аротаба элчилик таш риф отлари амалга ош и ри лган ли ги қайд 
э т и ж а н 3 
~
1442 й и л Ш оҳрух саройидан Ҳ и н д и стон га ю борилган эл ч и ­
л и к н и б ош қарган А бдураззоқ С ам ар қан д и й ў зи н и н г “Д остон и
саф ар -и Ҳ индистон ва ш арҳ-и ғаройиб ва б а й о н -и аж ой и б -и о н ” 
асарида саф ардан қайтиш чоғида К ерм онга келгани ва мазкур 
ш а ҳ а р ҳ о к и м и б и л а н қ у й и д а г и с у ҳ б а т и н и б а ё н э т г а н к и , 
н а з а р и м и з д а , б и з н и н г м а в з у и м и з б и л а н б о ғ л и қ қ и з и қ б и р
м аълум отдир:
“ М ав л о н о , эл чи л ар ва с и зн и н г (Ҳ и н д и сто н га) б ори б кели - 
ш и н ги з учун қанча маблағ сарф бўлди?” , деб ҳоким савол қилди. 
М ен: “ Қ ари й б эллик м инг д и н о р деб ж авоб бердим , У яна: “ У 
ердан олиб келаётган бую м ларингиз қанча м аблағ туради?” - деб 
сўради. М ен “ўн м инг д и н о р ” дедим. У (ки н о я билан): “ Яхши 
савдо экан — эллик м инг д и н о р бериш -у, ўн м и н г д и н о р кулга