Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. Согдийские документы с горы Муг.
//. 
с. 87-88.
47

---

Ч од рчи к ж угроф и й р ай он и б илан б о ғл и қ ҳодиса эк ан . Ш унга 
б и н о а н Ф а т у ф а р н , У стр у ш ан ва у н д а н ш а р к д а ж о й л а ш г а н
Ф алгар, Буттам , П анч каби тоғл и ви лоятлард ан ф ар к д и ўлароқ, 
п асттеки сл и кд а ж ойлаш ган ҳози рги З о м и н , М ирзачўл, Ж иззах 
м узоф отига нисб атан “ Ч о д р ч и к ” сў зи н и қўллаган бўлса кер ак, 
д ей и ш га туда асос бор. Ф атуф арн С ирдарёдан у том ондаги ерлар, 
ж ум ладан, У струш ан араблар кулига ўтгани ту ф ай л и , бу ҳудуд- 
л а р о р қ а л и С уғдга ўтиб кетолм ади. Ш у б и л ан б и р қаторда, “ Ч о ­
д и р ч и к е р л ар и д а н ҳам б и р о р ях ш и хаб ар э ш и т и л м а д и ” . Бу 
ф ак тн и ҳисобга ол сак , тах м и н и м и з асосли э к а н и кўзга т а ш л а ­
нади. Гап ш ун д аки , агар У струш ан йўли қ и р қи л и б қолган бўлса, 
Ф а т у ф а р н Ч о д р ч и к ер л ар и о р қ а л и Зомин-, Ж и зза х у сти д ан
а й л а н м а йўл б ўй л аб С уғдга қ а й т и ш н и м ўлж ал л аган б ў л и ш и
м ум кин. Л е к и н у йўл ҳам араб л ар назорати га ўтгани ту ф ай л и , 
элчи н о и л о ж Ч очга қай ти ш га м аж бур бўлади.
Ч оч ҳ о к и м и н и н г н ои б и тудун Ч о д и р ч и к б и т и м и а с о си д а
қ ў ш и н л а р н и арабл ард ан узо к д аш ти р ган и ҳақи д аги хабар б и з 
учун муҳим б и р хулоса ясаш га и м к о н беради. Бу ҳол Ч оч ви л о я- 
т и н и н г и л к ўрта асрларда З о м и н , Ж иззах ерлари устидан ҳам 
си ёси й ҳукм ронлиги бўлганлигидан далолат берса керак. А раблар 
ujy туф ай л и бу ўлкада Чоч турк қўш и н л ари қурш ови да қ о л и ш - 
ган ва вақти н ч а сулҳ тузиш ган ҳамда то в о н тўлаб қути ли ш ган . 
Ш ундан сўн г тудун қ ў ш и н л ари , у н и н г турли қ и см лари Чочга 
қайтган б ўлиш и керак. А йни ш у кунларда суғд эл ч и си Т о ш к е н т - 
да - Ч очда тудун ва у н и н г ёрд ам чиси б илан уч раш и ш га м уяссар 
бўлган.
Ч о ч н и н г Ч о д и р ч и к , тах м и н и м и зч а, З о м и н , М ирзачўл, Ж и з ­
зах ерлари устидан ҳукм ронлиги м асаласи я н а ш у б и л ан асо сл а- 
н ад и ки , бу катта м узоф от сугд под ш оҳлиги ви лоятлари қаторида 
умуман тилга олинм айди. Бу ерларда мустақил м аъм урий б и р л и к
бўлгани тўғрисида ҳам ҳеч қандай м аълумотга эга эм асм и з. Ш у 
туф айли сугд элчи си мактуби асоси д а баён этилган си ёси й аҳвол 
м ан зараси и л к ўрта асрларда Ж и ззах, З о м и н , М ирзачўл ерлари 
қадим ги Т о ш к е н т ҳоким лигига тобе ерлар бўлган д ей и ш га асос 
беради.
Ю қорида и зо \л а н га н сугд д и п л о м а ти к ҳуж ж атининг араблар 
и сти лоси д аври д аги си ёси й воқеал арн и тасаввур эти ш , уларни 
Хаққоний ти к л а ш учун нақадар катта аҳам иятга мол и к экан л и ги
48

---

ў з-ў зи д а н к ў р и н и б турибди. У ўш а зам он ҳод и сал ар и н и ўзида 
о й н а д е к а к с э тт и р ган и учун ҳам бу е р д а б и з ун га б атаф си л
тўхталдик.
Б у ҳуж ж атдан к ел и б ч и қ а д и га н х у л о сал ар д ан б и р и ш уки , 
ар а б л а р и сти л оси б о ш л ан и ш и ва у н и н г ж ар аён и д а Ў рта О сиёда 
я г о н а қ о к и м и я т б ў л м а га н . А т -Т а б а р и й д а т а ъ к и д л а н г а н и д е к , 
Х о р азм ал о ҳ и д а д а в л а т, С угд эс а ў зи га м у с т а қ и л , Т о ш к е н т , 
Ф а р го н а п о д ш о \л и к л а р и ҳам м устақил ҳудудлар си ф ати д а иш 
к ў р г а н л а р . Б у н д а й б и р а л ф о з д а т у р к х о қ о н л и г и н и н г араб
и с ти л о с и ар а ф а с и д а и н қ и р о зга ю з ту тган л и ги , у н и н г си ёси й
ва ҳ а р б и й та ъ си р и й ў қ д ар аж ага ту ш и б қ о л га н л и ги тари хи й
ф а к т с и ф а т и д а н а м о ё н б ў л ад и . В а ҳ о л а н к и , Ў р та О с и ё н и н г
а с о си й аҳолиси бўлган ту р к и й қавм л ар бу ерл ар д а қанчад ан- 
қ ан ч а келги н д и ёвл арн и як с о н қи лм аганлар. Х о р азм н и н г қадим - 
қ а д и м л ар д ан турк и й қавм л ар ўлкаси э к а н л и ги ва б у ерд а туркий 
п о д ш о \ л а р ҳ у к м р о н л и г и ж о р и й э т и л г а н л и г и н и Б е р у н и й
у л а р н и н г й и л ҳисоби услублари, т а ъ р и ф и о р қ а л и таъ р и ф л аган и
тўғри си д а ю қ ори да у н и н г “ О с о р л у -б о қ и я ” а с ар и д а н и қтибослар 
к е л т и р и б ўтилди. Б у н д ай қ а д и м и й д а в л а т ч и л и к ти м с о л л а р и
Т у р к и с т о н н и н г б о ш қ а қ и см л ар и д а ҳам м авж уд бўлган. А м м о 
ар аб л ар и сти л оси ар аф аси д а бу ердаги с и ё с и й аҳвол, ю қорида 
т а ъ к и д л а н г а н и д е к , а н ч а б ў ш а ш г а н , г а р б и й т у р к х о қ о н л и ги
та ъ си р и ўта сусай и б к етган , С угд эл ч и с и Ф ату ф ар н м актубида 
ти л га о л и н га н м устақил ҳ у к м р о н л и к л ар га б ў л и н и б кетганди. 
А т-Т аб ар и й д а Х оразм п од ш оқл и ги ҳақид а, у н и н г арабл ар билан 
тузган сулҳлари, о л и б б орган ж ан гл ар и ва н и ҳ о ят, ен ги л и ш й
т ў ғ р и с и д а ш у н д а й т а ф с и л о т л а р к е л т и р и л г а н к и , у л а р д а н
ч и қ а д и га н хулоса: бу даврга кел и б қ ад и м и й Х оразм ҳам кучсиз- 
л а н и б қ о л г а н , у н и н г а т р о ф қ а в м л а р га б ў л ган т а ъ с и р и унча 
катта бўлм аган. У м ум ан, Ў рта О си ёд аги с и ё с и й п ар о к ан д ал и к
а р а б л а р и с т и л о с и учун қул ай и м к о н и я т я р а т г а н ва бундай 
та р и х и й б и р ш арои тд а араб л а ш к а р б о ш и л а р и бу ерд а ислом 
д и н и н и тарқати ш учун зам и н ҳози рлаш га м у в а ф ф а қ бўлганлар. 
Ў рта О с и ё га а р а б л а р н и н г к и р и б к е л и ш и га йўл о ч ган ҳолат- 
л ар д ан ян а би ри - Э р о н н и н г арабл ар ш иддатига д о ш бера олм ас- 
д а н тезд а уларга тасл и м б ўлган и ҳамдир.
А м м о тари хи й асарл ар ва ҳуж ж атлардаги д а л и л л а р ш уни ҳам
49

---

кўрсатадики, Ўрта О сиёдаги араб и сти лоси о с о н л и к ч а м уваф ф а- 
қиятга эр и ш га н и йўқ. Бу йўлда арабл ар жуда кўп қурб он лар 
бердилар. Ч унки бу ерд а и сти л о ж ар аён и д а ўзаро б и р л аш и б , 
кел ги н д и лар н и д аф эти ш истаги гоят дараж ада кучайиб кетади. 
Н атиж ада араб л а ш к а р б о ш и л а р и - И бн Қ утайба ва б о ш қ ал ар
олдида ҳар с а ф а р я н г и -я н г и тўси кд ар пайдо бўла б о ш л ай д и .
Т урки стон да ўш а п ай тд а м авж уд си ё си й ҳ у к м р о н л и к л ар н и н г 
араб и сти л оси га қ арш и В атан ҳ и м о яси учун б и р л аш и б кураш
о л и б б о р и ш ҳ а р а к а т и т у ф а й л и ю қ о р и д а г и э л ч и Ф а т у ф а р н
м а к т у б и н и к ў р и б т у р и б м и з . Ш у н и с и д и қ қ а т г а с а з о в о р к и , 
Ф а т у ф а р н Ш о ш га к е л га н д а б у е р д а Ф а р г о н а п о д ш о ҳ и н и н г
вакили - Тутугни учратади. Д е м а к , ум умий хавф олдида Ф ар го н а 
Сугд элчи си келгунга қадар ал л а қ а ч о н и т т и ф о қ тузиш м асал аси - 
д а Ч очга (Ш о ш ) ўз в а к и л и н и са ф а р б ар этган э к а н . Я н а бир 
н а р с а ш у к и , Ф а т у ф а р н м а к т у б и м а зм у н и д а н э л ч и бу е р га
келгунга қад ар б и р л аш га н ту р к қ ў ш и н л а р и ар аб л арга қ а тт и қ
зарба берган ва улар то в о н тўлаб, ўз куч лари н и батам ом то р - 
м ор э т и л и ш д а н с а к ^ а б қ о л га н л а р . Бу ҳақд а ю қ о р и д а а й т и б
ўтилганди. А лбатта, бу ҳол ю заки қар аган д а б и р л аш ган турк 
қ ў ш и н л а р и р а ҳ н а м о л а р и н и н г к а тт а х ато си б ў л ган . Ҳ а р б и й
м а н т и қ н у қ таи н а за р и д а н қ а р а га н д а , и с т и л о ч и л а р д а н то в о н
ол и б , ўз қ ў ш и н л ар и н и ж ан г м ай д о н и д ан о л и б кетиш ўрнига, 
уларни то р -м о р кел ти ри ш м аъқул иш бўлур эди. А м м о б и з ўш а 
пай тд аги куч л ар м у в о за н а ти ҳам д а с и ё с и й ҳ о л а т н и н г б а р ч а
и к и р -ч и к и р л а р и д а н хаб ард ор эм асм и з. Э ҳтим ол, арабл ар товон
тў л а ш б и л а н б и р г а , куч б и л а н б о ш қ а т а з й и қ қ и л м а с л и к
м аж бури яти н и ҳам ўз зи м м ал ар и га о л и ш ган д и р . А м м о бундай 
келиш увлар ўш а даврд а кўплаб тузи л ган л и ги (м асал ан , Х оразм
ва Сугд п о д ш о \л а р и б и л ан ) ва улар турли б аҳоналарда пойм ол 
эти л ган л и ги ҳақида тари хи й ф ак тл а р кўплаб учрайди.
С угд п о д ш о с и н и н г Т о ш к е н т ва Ф ар го н а ҳукм дорларига элчи 
ю б о р и б , у л а р н и б и р г а л и к д а и с т и л о ч и л а р г а қ а р ш и ҳ а р а к а т
эти ш га даъвати б и р ги н а ю қ ори даги м актуб б илан эм ас, балки 
ўш а д авр воқ еал ар и га б а ги ш л а н га н қатор м ан б ал ард а ҳам ўз 
а к с и н и то п га н . М а са л а н , м аш ҳур араб тар и х ч и си М уҳам м ад 
б и н Ж а р и р а т - Т а б а р и й н и н г (8 3 9 й и л д а т а в а л л у д т о п г а н )
“ П айғам барл ар ва п од ш оҳлар та р и х и ” асари д а бу ҳакда а н и қ
м аълум отлар к ел ти ри л ган . У н и н г асари “Т ари хи а т -Т а б а р и й ”
50

---

но м и б и л ан м аш ҳурдир. Ю қо р и д а бу асард ан қатор ф актлар 
к е л т и р и б ў т и л д и . Б у е р д а б и з Ф а т у ф а р н э л ч и л и г и б и л а н
б о ғ л и қ л и г и та х м и н э т и л а ё т га н б и р ҳ о л а тн и э с л а т и ш б и л ан
к и ф о я л а н м о қ ч и м и з. А т -Т а б а р и й н и н г ё зи ш и ч а , С уғд ихш иди 
(п о д ш о с и ) Гу ре к (70 9 -7 3 8 ) С а м а р қ а н д н и н г А бдураҳм он б и н
М у с л и м ва Қ у т а й б а қ ў ш и н л а р и т о м о н и д а н у з о қ қ а м а л
қ и л и н га н л и ги н а ти ж а с и д а м адад сўраб Т о ш к е н т ва Ф ар ғо н а 
ҳукм дорларига мактуб йўллаган. “А гар араблар би зн и енгсалар, 
- д еб ёзганди Гурек ўз м актубида, - б и зн и н г б ош и м и зга туш ган 
савдоларни си зл ар н и н г ҳам бош и н ги зга сол и ш лари турган ran. 
Бун и яхш илаб ўйлаб кўринглар ва ш унга кўра ҳаракат қилиб, 
ўз ғам л ар и н гн и ў зл а р и н г ен гл ар. Б и з араб л ар б и л ан с и зн и н г 
ў р та н ги зд а т у р г а н и м и з у ч ун ҳам ҳ о зи р ч а с и з л а р н и улардан
м уҳофаза қи л и б турибм из. А гар улар б и зн и қўлга киритсалар, 
си з ож и зл ан и б қоласиз ва уларга бўйсуниш га маж бур бўласиз. 
Ў з м у ст а қ и л л и ги н ги зн и с а қ л а ш учун и х ти ёр и н ги зд аги б арча 
и м к о н и я т л а р н и и ш га с о л и н г ” . Т а р и х ч и н и н г т а ъ к и д л а ш и га
қараганда, “ У лар ўз и м к о н и я тл а р и н и чам алаб кўрдилар ва қарор 
қилдилар: “ Бизга ўз ф у қаролари м и здан туш ум келиб турибди, 
ам м о арабларда бизда м авж уд бўлган б о й л и к л ар йўқ. Бизлар бу 
и ш н и н г ғам ини е й и ш и м и з к е р а к ” . Ва улар қўш ин тўплаб, унга 
ш аҳзодаларни раҳн ам о қи л д и л ар ва б ую рд и л арки , ш аҳзодалар 
С уғд н и қам ал қ и л и ш б и л а н м аш ғул б ўл ган Қ утай бага тунда 
тўсатдан ҳужум у ю ш т и р с и н л а р . А м м о бу хабар ўш а вақтд аёқ 
Қ утайбага етиб к е л д и ” 1.
У ш бу тар и х и й ф а к т л а р н и н г а н и қ о й ва й и л л ар и кўрсати л - 
м аган б ў л са-д а, у л а р н и н г Ф а ту ф а р н э л ч и л и ги б и л ан б евоси та 
а л о қ а д о р л и ги га ш убҳа қ о л м ай д и . Б и з С уғд э л ч и с и га ўз ҳукм - 
д о р и то м о н и д а н Т о ш к е н т (Ч о ч ), Ф а р ғо н а ва Т у р к хоқон л и ги
ҳукм д о р л ар и га ёзи л ган хати м а зм у н и д ан х аб ар д о р эм ас эд и к. 
А м м о а т -Т а б а р и й ўш а э л ч и га т о п ш и р и л га н ёзм а ф и к р -м у л о - 
ҳ а з а л а р н и к е л т и р г а н г а ў х ш а й д и . Б у б и л а н ч е к л а н м а с д а н , 
тар и х ч и С уғд п о д ш о с и н и н г и л ти м о с и га кўра кў р и л ган чора 
т а д б и р л а р я ъ н и п о д ш о ҳ м у р о ж а а т қ и л г а н ҳ у к м д о р л а р н и н г
у н и н г т а к л и ф и га ж аво б ан ам ал га о ш и р га н и ш л ар и ҳақида ҳам 
м аъ л ум от к ел ти р и б ўтган.
/.