Ўзбек диалектологияси

ғунан 
(иккидан уч ёшгача), 
денан 
(учдан тўрт ёшгача), 
бота 
(туянинг бир ёшгача боласи), 
тайлақ
(бир ёшдан икки ёшгача), 
нар 
(тўрт ёшгача эркак туя), 
тоқлу 
(икки 
ёшгача бўлган қўй), 
ҳъшшэк 
(уч ёшгача) ва бошқалар.
Фарғона водийсида пахтачилик ривожланганлиги сабабли шу соҳага 
оид атамалар мўл. Масалан, 
пэхта, ҳеппэк// леппэк 
(лўппак), 
ғоза,
шэнэбэрг 
(ш онабарг), 
бешэмэк 
(беш амак), 
кесэк, керэк, элақарақ
(олақароқ), ърджақ(иржоқ), 
чувъмэ 
(чувима) ва бошқалар.
Ўлчов бирликлари: пэйсэ (пайса), қадақ (қадоқ), бэтмэн (ботмон), 
тэш (тош), чақьрьм (чақирим). Бу атамалар ҳозир асосан кексалар 
нутқида ишлатилади, холос.
Лаҳжа лексикаси туркий сўзлар (ўз қатлам) ва ўзлашган қатламдан 
ташкил топган.
Туркий қатлам: Баш, йўрэк, бър, 
бор (Тош кент Андижон), 
мэн
(Тошкент), 
мен 
(Андижон). 
Ўгьл 
(Тошкент), 
оғул 
(Фарғона, Андижон), 
ўчэ 
(Тошкент), 
очақ 
(Фарғона), 
ўпкэ 
(Тошкент), 
епкэ 
(Фарғона) 
ўра
(Тошкент), 
орақ 
(Фарғона), 
ўрдэй 
(Тошкент), 
ердак 
(Фарғона), 
чэч
(Тошкент), 
чач / / чэч 
(Фарғона, Андижон), 
сър 
(Тошкент, Фарғона), 
сэмэн 
(Т о ш кен т), 
сэман 
(А ндиж он), 
чъчқэн 
(Т ош кен т), 
чъчқан
(Андижон), 
тълэй 
(Тошкент), 
тэрэ 
(Тошкент), 
тарақ 
(Фарғона), 
тузлу
(Тошкент), 
узъм 
(Тошкент), 
ўзўм 
(Фарғона), 
кэкрэ 
(Тошкент), 
чуғурчу
(Тошкент), 
чьғьрчьқ 
(Фарғона), 
съгър / / съйър 
(Тошкент, Фарғона), 
сумэй 
(Т о ш к е н т ), 
шумэк 
(Ф а р ғ о н а ), 
чушэй 
(Т о ш к е н т), 
тош эк
(Ф а р ғо н а ), 
қулэ 
(Т о ш к е н т ), 
қулақ 
(Ф ар ғо н а А н д и ж о н ), 
қуду
(Тошкент), 
қудуғ 
(Ф арғона), 
қаръш 
(Тошкент), 
пъчэ 
(Тошкент), 
пъчақ
(Фарғона), 
эру 
(Тошкент), 
аръқ 
(Фарғона), 
бешув 
(Тошкент), 
бешък
(Фарғона), 
бутэ 
(Тошкент), 
бутақ //путақ 
(Фарғона), 
бэлчу / / бэлчуғ
(Т ош кент), 
қэпқэ 
(Т ош кент), 
қапқақ 
(Ф арғона), 
элмэ 
(Тош кент, 
Фарғона), 
э м э ч // эмэш 
(Тошкент, Фарғона), 
эйэ, 
(Тошкент), 
эйақ
(Фарғона), 
эғъз 
(Тошкент, Фарғона), 
етув / / ўтув 
(Тошкент), 
енггэй
(Тошкент), 
ъйэк 
(Фарғона), 
кьгьз / / къйъз 
(Тошкент, Фарғона), 
къпрэй
(Тошкент), 
кьрпък 
(Фарғона), 
K ipniK 
(МК. 1, 443), 
кэпэлэй 
(Тош кент), 
кэпэлэк 
(Ф арғон а), 
кэпаН 
(М К . 1, 149), 
ъсъруғ 
(Т ош кент), 
жср£қ
(МК.1.125), 
жър 
(Тошкент), 
j i p
(МК.1.313), 
букър 
(Тошкент), 
букръ

---

(Фарғона), 
6yKpi 
(МК. 1.366), 
бутэ 
(Тошкент), 
бутақ 
(Фарғона), 
бутақ
/ /
бут
1
Қ 
(М К . 1.358), 
бълей 
(Т о ш к е н т), 
бълек 
(Ф ар ғо н а), 
бьлак
(МК. 1.366), 
чучув 
(Тошкент), 
сучж 
(М К , 1.382), 
уйелдъ 
(Тош кент), 
уйатть 
(Ф арғона), 
уйаттх 
(М К. 1, 222), 
уннъқтъ 
(Тош кент), 
унуқп
(М К. 1.223), 
ектъ 
(Тошкент, Ф арғона), 
экд1 
(М К.1. 180), 
ъшлендъ
(Т о ш кен т), 
1
шлалд
1
 
(М К . 1.290), 
йе:ладъ / / йъғледъ / / йъғледъ
(Тошкент), 
iF^agi(MK, 
1, 283), 
беръш-келъш 
(Тошкент), 
кэл
1
ш-бар
1
ш
(М К .1, 351), 
ънондъм 
(Т ош кен т), 
ВДандЁм 
(М К , 1, 213), ъстэдъ 
(Фарғона), icTa^V
/ ’\ртш
(МК, 1, 270), элқъмэқ) (Тошкент), 
алқшдл
(МК.1.240).
Т абиийки, лаҳжадаги ўзаро ёки ёдгорликлар билан юз берган 
тафовутлар сўзларда фонетик ўзгаришлар, фонетик жараёнлар билан 
кўпроқ боғлиқ. Баъзан сўзлардаги семантик маъно муносабати ҳам 
ўзаро тафовутни юзага келтирган.
Ўзлашган қатлам: 
Ўзлашган қатлам нафақат адабий тилда, балки 
лаҳжаларда ҳам анчагина бўлиб, баъзан уларни аниқ қайси қатламга 
тегишлилигини аниқпаш ҳам қийин. Ҳозирги ўзбек адабий тили ва 
шаҳар гуруҳ шеваларда шундай ўзлашган сўзлар мавжудки, улар худди 
ўз қатламидай бўлиб кетган. Масалан, 
мел 
(Тошкент, Фарғона), адабий 
имлода 
мол 
(арабча), 
мъхнэт 
(Т о ш кен т) адабий им лода 
меҳнат
(арабча), 
ғэм 
(Тош кент), 
ғам 
(Ф арғона) (арабча), 
зэръл 
(Тошкент) 
адабий имлода 
зарур 
(арабча), 
езъз 
(Тошкент, Фарғона), адабий имлода 
азиз 
(арабча), 
ънеғем 
(Тошкент), адабий имлода 
инъом 
(арабча), 
жувоп
(Тошкент, Фарғона) адабий имлода 
жавоб 
(арабча), 
қьмат 
(Тош кент), 
адабий имлода 
қиммат 
(арабча), 
нехт 
(Тошкент), адабий имлода 
нақд
(араб ча), 
умър 
(Т ош кент) адабий им лода 
умр 
(араб ча), 
ме:лум
(Тошкент), адабий имлода 
маълум 
(арабча), 
хевер 
(Тошкент), адабий 
имлода 
хабар 
(арабча), 
ҳейвэн 
(Тош кент), адабий имлода 
ҳайвон
(арабча), 
дерех 
(Тошкент), 
да р а қ //да р ах
(Андижон, Фарғона), адабий 
имлода 
дарахт 
(тожикча), 
лэдэн-нэдэн 
(Тошкент, Фарғона), адабий 
имлода 
нодон 
(тожикча), 
тез 
(Тошкент, Андижон, Фарғона). Адабий 
имлода 
тез 
(тож икча), 
бечере 
(Т ош кен т), адабий имлода 
бечора
(тожикча), 
дарйе 
(Тошкент), 
дейре 
(Андижон). Адабий имлода 
дарё
(тожикча), 
шеҳер / / ш еер // ше:р 
(Тош кент), адабий имлода шаҳар 
(тож икча), дос (Т ош кент), адабий им лода 
дўст 
(тож и кча), 
нерх
(Тош кент), 
нех 
(Андижон). Адабий имлода 
нарх 
(тож икча), 
гош
(Тошкент), адабий имлода 
гўигг 
(тожикча), 
мейдон 
(Тошкент) адабий 
имлода 
майдон 
(тожикча), 
безер 
(Тош кент), 
безар 
(Андижон). Адабий

---

имлода 
базор 
(тожикча), 
докэн 
(Тошкент), 
декэн 
(Андижон). Адабий 
имлода 
дўкон 
(тожикча), 
чърэ 
(Тошкент), 
чърақ 
(Андижон), адабий 
имлода чироқ (тожикча), 
шэгут 
(Тошкент), адабий имлода 
шогард
(тожикча).
Араб тилидан ўзлаш ган сўзлар шева вакиллари нутқида худди 
ў з б е к ч а д е к с и н г и б к е т г а н . М а са л а н : 
м ъхнэтчъ 
( Т о ш к е н т ) 
(< а р .м е ҳ н а т + ў зб -ч и ), 
дэвлэтлъ 
(< а р .д а в л а т + ў з б -л и ), 
ғэйрэтлъ
( < а р .ғ а й р а т + ў з б -л и ) , 
х эқ съ з 
( < а р .ҳ э қ + ў з б .- с и з ) , 
ъхтъйэтлъй
(<ар.эҳтиёт+ўзб-лик), 
рэзълъй 
(<ар. Р ози + ўзб.-ли к), 
мэ:мурчълъй
(ар.м аъм у р+ ўзб -л и к), ш эхэпчэ (<ар ш аҳ о б + ў зб -ча), 
ҳазирги 
(ар 
ҳозир+ўзб-ги), энъқлэш (<ар.аниқ+ўзб-лаш ), 
тэрбъйэлэ 
(<ар.тарбия+ 
ўзб.-ла) ва бошқалар.
Лаҳжада араб сўзлари ўзагига тожикча қўшимчалар ёки арабча ва 
тожикча аралаш қўшимчалар қўшилган сўзлар ҳам учрайди. Масалан: 
бетэқат 
(Т ош кент) (< тож. Б е -+ ар .то қат), 
бепаҳъм 
(< тож .бе- 
+ ар.ф аҳм ), 
бэлэгэрдэн 
(< ар .+ то ж .), 
вэсъйэтнэмэ 
(< ар+ тож ), 
қьвлэгэй 
(< ар+ тож), 
аслзэдэ 
(< ар+ тож), 
қэвъшдўз 
(< ар+ тож) ва 
бошқалар.
Ўзбек халқи билан тож ик халқи жуда узоқ вақтдан буён яқин 
муносабатда бўлганлиги сабабли ўзбек тилига тожик тилидан жуда 
кўп сўзлар ўзлашган. Шаҳар гуруҳ шеваларда исм гуруҳида ва равиш 
туркумида арабча сўзлар анчагина.Масалан: Тош кент шевасида 
эвэз
(адабий имлода овоз), 
эйнэ 
(адабий имлода ойна), 
эгэ: 
(адабий имлода 
огоҳ), 
эрэм 
(адабий имлода ором), 
эрзъ 
(адабий имлода орзу), 
эптэв
(адабий имлода оф тоб), 
бэднэм 
(адабий имлода бадном ), 
бэттэр
(имлода батгар), 
бэзъм 
(имлода базм), 
бэндэ 
(имлода банда), 
бэнгъ
(имлода банги), 
бэй 
(имлода барг), 
бъйэвон 
(имлода биёбон), 
бегэнэ
(имлода бегона), 
бемэр 
(имлода бемор), 
бечэрэ 
(имлода бечора), 
қэлэндэр 
(имлода қаландар), 
дэрэмат 
(имлода даромад), 
дэш 
(имлода 
даш т), 
эн дэзэ 
(имлода андоза), 
эндъшэ 
(имлода андиш а), 
эрмэн
(имлода армон), 
зэ 
(имлода зоғ), 
зэбэрдэс 
(имлода забардаст), 
нэрвэн
(имлода нарвон), 
кэптэр 
(имлода каптар), 
гэрдэн 
(имлода гардон), 
гъйэ 
(имлода гиёҳ), 
гэвҳэр 
(имлода гавҳар), 
лэрзэ 
(имлода ларза), 
нэзэнън 
(имлода нозанин), 
нэврўз 
(имлода наврўз), 
пэйэндэз 
(имлода 
поёндоз), 
пэймэн 
(имлода паймон), 
рэвэн 
(имлода равон), 
рэвшэн
(имлода равшан), 
тэшнэ 
(имлода ташна) ва бошқалар.

---

Тожик тилидан ўзлашган сўзлардан баъзилари айрим сўзларнинг 
ҳосил бўлишига асос сифатида ҳам хизмат қилади. Масалан, 
дутэрчъ
(< тож.дутор+ўзб-чи), 
рэҳбэрлъй 
(тож.раҳбар+ўзб.-лик), 
хурсэнчълъй
(< тож.хурсанд+ўзб-чилик), 
эврэль 
(<тож.обру +ўзб-ли), 
пэслэигьп
(< т о ж .п а с т+ ў зб -л а + ш + и б ), 
дэрэхсъз 
(<тож. дарахт + ў зб -си з) ва 
бошқалар.
Ш евалар бир-бири билан нафақат фонетик, морфологик, балки 
лексик жиҳатидан ҳам баъзан фарқланади. Қиёсланг:
Тошкент
Самарқанд
Фарғона
шевасида:
шевасида:
шевасида:
чэқелэ:
чақалоқ
бувек
муч(ъ)чэ
мусъча
мъсъече
қўқонджухоръ
сарджуваръ
оқ жугеръ
гэръмдэръ
қалампур
қалампър
дэвуччэ
довучча
ғоре
қэл эм ч э
қаламча
чъкелдек
эрғъмчэ:
арғунчак
ҳейунчек
духэбэ
бахмал
берқът
ўғър
ўғур
келъ
геш енгэ
чъмъллъқ
чъмълдъқ
ер қэн
арқон / / арғамчън
арғамчъ
зеғъзғэн
алаш эқш эқ
ҳекке / / ел ек ке
туве:
қапқақ
қапқақ
ергумчей
тэртанак
ерменчък
чепчей
матал
ертек
ч екей
ж еқ
жағ
йелъй
эстънча
йенгъче
нервэн
нэрбэн
шатъ
чумалъ
морча
чумелък
эғъз
фалла
пелле