Ўзбек диалектологияси

Ўрта ўзбек диалекти. 
Бу диалектга 2 гуруҳ шева киритилган:
а) Ўрта Ў збекистон ш еваси (Тош кент, С ам арқанд, Бухоро ва 
Ф арғона типидаги шевалар); унлилар миқдори 6—7 тадан иборат. 
С ўзларнинг биринчи ва кейинги бўғинларида о ч и қ
о 
ф онем аси 
ишлатилади.
б)
Шимолий ўзбек шеваси 
(Чимкент, Сайрам, Жамбул, Марки ва 
Жанубий Қозоғистоннинг баъзи бир ўзбек шевалари). Унлилар 8 та 
фонемадан иборат. Бу гуруҳ шеваларда 
о 
ўрнида 
а 
қўлланади.
2. 
Шайбоний-ўзбек ёки ж-ловчи диалект. 
Бунга ҳамма ж-лашган 
шевалар киради. Бу шеваларда унлилар 8—9 та.
3.
Жанубий Хоразм диалекти. 
Бунга Хонқа, Ҳ азорасп, Ш овот, 
Я н г и а р и қ , Ғ азо в о т, Ш ўрахон ва унга ён д ош бўлган ш евал ар
киритилган. Бу шеваларда унлилар сони 9 та.
4. 
Алоҳида гуруҳ шевалар. 
Бунга юқоридан 3 та гуруҳга кирмаган 
ш евалар (Қ о р аб у л о қ , И қ о н , М ан кен т, Б о ғд он ) ва «ум лаутли» 
(Наманган) шевалари киритилган.
Бу тасниф ўзбек диалектологияси тарихида энг яхши таснифлардан 
биридир.
В.В. Решетов таснифи
В.В. Реш етов ўзбек ш еваларининг тарихий л и н гви сти к хусу- 
сиятларини ва айрим диалектларга қардош тиллар (тожик, қозоқ, 
қ о рақал п о қ, туркм ан) м уносабатини ҳисобга олган ҳолда ўзбек 
ш еваларининг тасниф системасини тузди.
Ўзбек халқи таркибида тарихий-лингвистик жиҳатдан бир-биридан 
ажраладиган (фарқ қиладиган) уч диалект бирлиги мавжуд (бу бирлик 
ўзбек, қ о зо қ , уйғур, тур км ан , қ о рақал п о қл ар состави д аги турк 
қабилаларининг м иф ацияси туфайли ҳам пайдо бўлган).
Бу диалект бирликлари ўз навбатида ўзбек тили таркибида уч 
лаҳжани, яъни қипчоқ, ўғуз, қорлуқ-чигил-уйғур лаҳжаларини вужудга 
келтирди. Булар ҳозирги кунда ҳам ўзбек тилининг алоҳида лаҳжаси

---

си ф ати д а давом этиб келм окда. Д е м а к , ўзбек тили уч турки й
компонентининг бирикиши натижасида вужудга келган:
1. Қорлуқ-чигил-уйғур лаҳжаси ҳозирги қардош уйғур тилига яқин 
бўлиб, тожик тили билан яқин этнолингвистик муносабатда бўлган.
2. Қипчоқлаҳжаси қардош қозоқва қорақалпоқтиллари билан яқин.
3. Ўғуз лаҳжаси қардош туркман тили билан яқин.
В.В. Решетов ўзининг таснифида ҳар бир лаҳжанинг ўзига хос тор 
диалектал хусусиятлари борлиги уларни ўрганиш ўзбек д и алек- 
тологиясининг асосий вазифалардан эканини ва бу шеваларнинг пайдо 
бўлиши ва ривожини ўрганишга ёрдам беришини алоҳида таъкидлаб 
ўтади. Бу уч лаҳжанинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат.