Zaxiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

2-jadval.
Patogen mikroblar va viruslarning suvda yashash muddati

Mikroblar turi	Yashash muddati
	sterillangan suvda	vodoprovod suvida	anxor suvida
Tif salmonellalari	6—365 kun	2—420 kun	4-189 kun
SHigellalar	2—72 kun	5—27 kun	12—92 kun
Vabo vibrionlari	3—392 kun	4--28 kun	1—92 kun
Tulyaremiya qo’zg’atuvchisi	3—15 kun	92 kungacha	7—31 kun
Brunellalar	6—168 kun	5—85 kun	10 kungacha
Leptospiralar	6 kungacha	5 kungacha	150 kungacha
Sil mikobakteriyalari			365 kungacha
Bernet rikketsiyalari	160 kundan ortik	30 kundan ortik
Polioviruslar	100 kungacha	118 kundan ortik	180 kundan orgik
Entsefalit viruslari	3—350 kun

Demak, ochiq suv havzalari yuqumli ichak kasalliklarini tarqatishda havfli vosita bo’lishi mumkin. SHuning uchun suvni biologik usul bilan tozalashga alohida ahamiyat beriladi.
Suvni tozalash. Tozalash uchun suv avval maxsus tindirgichlarda tindiriladi, bunda mikroorganizmlarning 75% cho’kadi. CHo’kish protsessi tez borishi uchun suvga koagulyant (oxak) qo’shiladi, so’ngra mayda shag’al va qum orkali filьtrlanadi. SHundan keyin esa xlorlanadi. Suvning tarkibidagi ichak tayoqchasi titr orqali aniqlanadi. Agar 300-500 ml suvda bir dona ichak tayoqchasi topilsa, suv toza hisoblanadi, shundan keyin bu suv vodoprovod orqali aholiga yuboriladi.
Ichak tayoqchasi (E.coli) uchraydigan suvning eng kam mikdori (ml da) coli-titr deyiladi.
Koli - indeks deb ataladigan suvning yana bir tozalik ko’rsatkichi bo’lib, 1l suvda uchraydigan koli tayoqchalarining mikdoriga aytiladi.
Tuproq mikroflorasi. Tuprokda juda ko’p mikroorganizmlar uchraydi, ya’ni bir 1g tuproqda millionlab yoki milliardlab bakteriya bo’ladi. Havo va suvga nisbatan tuprokda bakteriyalar ko’p bo’ladi. Tuproq asosiy manba bo’lib, undan mikroblar havo va suvga o’tib turadi. Tuproqda turli-tuman bakteriyalar, aktinomitsetlar, mog’orlar, achitqilar, suvo’tlar va sodda hayvonlar uchraydi.
Ba’zi olimlarning hisoblashlariga ko’ra 1ga haydaladigan yerning 25sm chuqurlikkacha bo’lgan qatlamida 3-5 tonnagacha bakteriya uchraydi. Bakteriyalarning tuproqda tarqalishi tuproqning xususiyatiga bog’lik bo’ladi. Tuproqqa tushgan o’simlik va hayvonlar qoldigi hisobiga mikroorganizmlar juda ko’payib ketadi. Tuprokdagi mikroorganizmlar soni tuproqning turiga, fizik-kimyoviy xossalariga va iqlim sharoitiga ko’ra har xil bo’ladi (3-jadval).
3- j ad v a l
Tuproq turlariga qarab mikroorganizmlar mikdorini o’zgarishi

Tuproq turi	1 g tuproq tarkibidagi bakteriyalar soni
Torfli-botqoq tuproqlar	707000000
Suv bosgan o’tloqlar tuprog’i	549000000
Loyli podzol tuproqlar	852000000
O’rmon-podzol tuproqlar	2 246000000
Ekin ekib kelinadigan bo’z tuproqlar	1622000000
Sug’oriladigan bo’z tuproqlar	1830000000
Qora tuproqlar	1930000000
Janubiy qora tuproqlar	3500000000
Tomorqa tuproqlari	5286000000

Tuproqning yuza qismida mikroblar ko’p bo’ladi, pastga tushgan sayin ularning soni kamayib boradi (4-jadval).
4-jadval
Tuproqning genetik zonalari bo’yicha bakteriyalar soni
(1 g tuproqda million dona hisobida, S.Razumov va N.Remizov ma’lumoti)

Mikroorganizmlar ko’proq 10-15 sm qatlamda kun bo’ladi, chunki bu yerga quyosh nurlari tik tushmaydi, oziq va namlik yetarli bo’ladi. CHuqur qatlamlarda bular kam bo’ladi, chunki tuproq tabiiy fil’tr vazifasini bajaradi va bakteriyalarni yer osti suvlariga kam o’tkazadi.
Tuproqda turli-tuman fiziologik gruppalarga mansub bo’lgan aeroblar, anaeroblar, saprofitlar, nitrifikatorlar, azotfiksatorlar, tsellyulozani parchalovchilar, oltingugurg bakteriyalari, spora hosil qiluvchilar va spora hosil qilmaydigan vakillari keng tarqalgan. Yil fasllariga qarab tuprokdagi mikroorganizmlar soni ham o’zgarib turadi.
Ayniqsa, o’simliklarning ildiz sistemasi atrofida bakteriyalar ko’p to’planadi, ularning ko’pchiligi aerob, tayoqchasimon (Pseudomonas) spora hosil qilmaydigan vakillardir, Pseudomans avlodiga mansub bakteriyalar uglevodlar, organik kislotalarni o’zlashtiradi va o’zi ham bir qator vitaminlar sintezlash xususiyatiga ega. Bu vitaminlarni o’simliklar o’zlashtiradi.
G.M.SHavlovskiy o’z ishlarida Pseudomonas lar quyidagi vi­taminlarni sintezlashini ko’rsatdi (5-jadval).


5-jadval

E

N.Mishustin fikriga ko’ra, tuproqdagi organik moddalar parchalanganda bakteriyalarning biotsenozlari almashinib turadi. Avvalgicha, tuprokda tez va oson parchalanadigan moddalar bo’lganda, asosan spora hosil qilmaydigan tayoqchasimon bakteriyalar keng tarqaladi, keyinchalik ularning o’rnini spora hosil qiluvchi aerob bakteriyalar egallaydi.
Tuprokdagi mikroorganizmlarni hisoblash uchun 1924 yili S.N.Vinogradskiy yangi metod ishlab chiqdi. Uning moxiyati quyidagidan iborat.
Ma’lum hajmdagi yoki mikdordagi tuprok suspenziyasidan olib surtma (mazok) tayyorlanadi, so’ngra u karbol kislotada eritilgan eritrozin bilan bo’yaladi va mikroskopda ko’rib mikroorganizmlar soni hisoblanadi.
F.N.Germanov bakterioskopik metodni yanada mukammallashtirdi. U tuproq zarrachalariga osh tuzi bilan ta’sir etadi. Natijada tuproq kompleksidan kalьtsiy va tuproq zarrachasi ichidagi va ustidagi bakteriyalar bo’shaydi. Bu metod bilan hisoblaganda 1g tuproqdagi bakteriyalar soni 10 milliardga yetgan. Tuproqqa yaxshi ishlov berilsa, yerda bakteriyalar soning ortishini tubandagi jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkin (6-jadval).
Tuproq hosil bo’lish protsessida tirik organizmlarning: bakteriyalar, zamburug’lar, infuzoriyalar, suvo’tlar, o’simliklarning ildizi va bir qator hayvonlarning ahamiyati nihoyatda kattadir.