ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

Ámeliy tapsırma
100 yaki 50 swmlıq teńgeni alıp, ol arqalı Quyashqa 
qarań. Eger teńgeni kózińizge júdá jaqın qoysańız, Quyash 
tolıq jabıladı. Áste aqırın teńgeni kózińizden uzaqlastıra baslasańız 
Quyashtıń ortası bekitilip, shetki bólegi saqıyna bolıp kórinedi. 
Tájiriybeni ótkeriwde qara kóz áynek taǵıp alıń! 
1. Ayda turıp Jer tutılıwın baqlaw múmkın be?
2. Jıl dawamında qaysı bir qubılıs kóbirek baqlanıwı múmkin: Ay 
tutılıwı ma yaki Quyash tutılıwı ma?
3. Ayda da tolıq emes tutılıw baqlana ma?
•
Jer hám Quyash aralıǵında eki planeta háreket etedi. Olardı 
Merkuriy hám Venera dep ataydı. Olar Jer hám Quyash 
arasında turıp qalǵanda Quyash tutılıwı júz bere me? Jer menen bul 
planetalar aralıǵı júdá úlken bolǵanlıqtan olardıń sayası júdá kishi 
boladı. Sonıń ushın da arnawlı ásbaplar menen qaralsa, Quyashtıń 
ishinde kishi qara daqtıń qozǵalıp ótiwi baqlanadı.
•
Áyyemgi vavilonlılar eramızǵa shekemgi 2000-jılları Quyash hám 
Ay tutılıwlarında tákirarlanıw bar ekenligin anıqlaǵan. Bul dáwir 
saros
(arabsha – tákirarlanıw) dep atalıp, 6585 sutkaǵa, yaǵnıy 18 jıl 11,3 
sutkaǵa teń. Usı dáwirde 43 ret Quyash tutılıwı hám 28 ret Ay tutılıwı 
júz beredi.

---

138
50-TEMA
JAQTÍLÍQTÍŃ TEZLIGI.
JAQTÍLÍQTÍŃ SHAǴÍLÍSÍWÍ HÁM SÍNÍWÍ
Aristotel jaqtılıq nurı bir noqattan ekinshi noqatqa bir zamatta 
baradı dep esaplaǵan edi. Jaqtılıq tezligin tájiriybede anıqlawǵa Galiley 
urınǵan. Bir-birinen bir neshe kilometr uzaqlıqta jaylasqan eki adamnıń 
birewine panıs berilgen. Panıstı bir minutqa bekitip ashqan adam 
waqıttı belgilegen. Ekinshi baqlawshı kórgen waqtın belgilegen. Lekin 
tájiriybe tabıssız tamamlanǵan. Jaqtılıq tezligin birinshi ret 1676-jılı 
daniyalı astronom 
Olaf Riomer
ólshewge muwapıq boldı. Sonnan soń 
basqa alımlar da jaqtılıq tezligin hár túrli usıllarda ólshegen. Jaqtılıq 
tezligi júdá úlken bolıp, vakuumda 
v 
= 300 000 km/s qa teń.
Tábiyattaǵı basqa hesh qanday dene yaki bólekshe bunday tezlikke 
erise almaydı. Jaqtılıq bir ortalıqtan ekinshisine ótkende tezligi 
ózgeredi. Mısalı, suwda onıń tezligi 225 000 km/s bolsa, shiyshede 
200 000 km/s qa teń. Usınday úlken tezlik penen qozǵalatuǵın Quyash 
nurı Jerge shama menen 8,3 minutta jetip keledi.