ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

27-TEMA
ARXIMED NÍZAMÍ HÁM ONÍŃ QOLLANÍLÍWÍ
Suwǵa shege yaki kishkene tas taslansa, shógip ketedi. Lekin úlken 
aǵash, baǵana, qayıq hám úlken kemeler suwda júzip júredi. Buǵan 
sebep ne? Tómendegi tájiriybeni ótkerip kóreyik.
Dinamometrge suwda shógetuǵın qanday da bir deneni ildirip, onıń 
awırlıǵın ólsheyik. Sońınan onı suwdıń ishine túsireyik (39-súwret). 
Bunda dinamometr kórsetiwiniń kemeygenligin kóremiz. Eger deneniń 
tıǵızlıǵı suw tıǵızlıǵınan úlken bolǵan basqa suyıqlıqqa batırılsa, 
dinamometr kórsetiwi jáne de kemeyedi.
Ótkerilgen tájiriybeden suyıqlıqqa batırılǵan denege onı joqarıǵa 
kóteriwshi kúsh tásir etetuǵının bilip alamız. Demek, deneniń júziwi 
yaki shógip ketiwi usı kóteriwshi kúshtiń dene awırlıǵınan úlken 
yaki kishi bolıwına baylanıslı eken. Solay etip, bul kúshtiń shaması 
qalay anıqlanadı? Bunıń ushın kelesi tájiriybeni ótkeremiz. Tıǵızlıǵı 
suwdan úlken bolǵan kub kórinisindegi deneni dinamometrge ildirip, 
hawadaǵı awırlıǵı anıqlanadı? Ídıstıń shúmegine shekem suw toltırıladı 
(40-súwret). Sońınan dinamometrge ildirilgen júk suwlı ıdısqa 
túsiriledi. Bunda suw tasıp, tárezi ústine qoyılǵan menzurkaǵa aǵıp 
túsedi. Bunnan aldın menzurka tárezi ústine qoyılǵanda, táreziniń 
kórsetiwi belgilep alınadı. Menzurkanıń suw menen birgelikte 

---

68
massasınan oǵan túsken suwdıń massası anıqlanadı. Menzurkadan 
tasıp shıqqan suw kólemi de anıqlanadı. Bunda deneniń ólshemleri 
sızǵısh penen anıqlanıp, kólemi esaplansa, onda tasıp shıqqan suwdıń 
kólemine teń ekenligi kelip shıǵadı. Sol suwdıń awırlıǵı esaplansa, tap 
suwǵa batırılǵan deneniń hawadaǵı awırlıǵı 
P
h
penen suwdaǵı awırlıǵı 
P
s
arasındaǵı ayırma 
F
= 
P
h 
–
P
s
ǵa teń ekenligi kórinedi.
3,6 N
2,6 N
3 N
15 N
11 N
39-súwret. 
40-súwret.
Demek, joqarıǵa kóteriwshi kúsh dene qısıp shıǵarǵan suyıqlıqtıń 
awırlıǵına teń boladı eken.
Bul nızamlılıqtı birinshi bolıp tájiriybe tiykarında áyyemgi 
grek alımı, fizik hám matematik Arximed (eramızǵa shekemgi 
287–212-jıllar) anıqlaǵan. Sonıń ushın joqarıǵa kóteriwshi kúshke