ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

26-TEMA
ATMOSFERA BASÍMÍ. TORRICHELLI TÁJIRIYBESI
Siz suyıqlıqtıń ıdıs túbine basım túsiretuǵının bilip aldıńız. Gazlar 
da tap usınday basım túsire me? Olar basım túsiriwi ushın massaǵa, 
yaǵnıy awırlıqqa iye bolıwı kerek. Bunı tekseriw ushın tómendegishe 
tájiriybe ótkeremiz.
Jaqsılap jel berilgen toptı alıp elektron tárezige qoyıp, massasın 
ólshep alamız. Sońınan toptı alıp, ishindegi hawanı tolıq shıǵarıp 
jiberemiz. Tárezige toptı qoyamız. Bunda táreziniń kórsetiwi azayǵanın 
kóremiz. (34-súwret).
34-súwret.
Demek, hawa da belgili bir awırlıqqa iye eken.
Jerdi hawa qatlamı orap turǵanlıǵı belgili. Ol 
atmosfera
dep ataladı. 
Demek, hawa óz awırlıǵı menen Jer betine basım túsiriwi kerek. Bul 
basım 
atmosfera basımı 
dep ataladı. Atmosfera basımın anıqlaw ushın 
p 
= 

gh
formulasınan paydalanıwǵa bolmaydı. Sebebi, atmosfera quramı 
hár túrli gazlar aralaspasınan ibarat bolıp, anıq biyiklikke iye emes. 
Hawa quramında 78% azot, 21% kislorod hám basqa gazlar bar. Jer 
betine jaqın orında 0
o
C temperaturada ólshengen hawa tıǵızlıǵı 1,29
kg
m
3
qa teń ekenligi anıqlanǵan. Hawa qatlamlarınıń tıǵızlıǵı biyiklik 
artıwı menen tez kemeyip baradı. Mısalı, Jer betinen 5,4 km biyiklikte 
hawanıń tıǵızlıǵı onıń Jer betindegi tıǵızlıǵınan 2 ese kishi, 11 km 
biyiklikte 4 ese kishi boladı. Joqarılaǵan sayın hawa siyreklesip barıp, 

---

65
áste-aqırın hawasız keńislikke ótedi. Atmosferanıń anıq shegarası 
joq. Hawanı quraytuǵın bóleksheler awırlıqqa iye bolsa, ne sebepten 
olardıń barlıǵı Jerdiń sırtına túsip ketpeydi? Sebebi sonnan ibarat, 
olar toqtawsız qozǵalısta boladı. Onda ne sebepten raketa sıyaqlı ashıq 
kosmosqa ushıp ketpeydi? Gáp sonda, hawa bóleksheleriniń tezligi 
Jerdiń tartıw kúshin jeńiwge jetkilikli emes. Bunıń ushın olardıń 
tezligi 11,2
km
s
tan kem bolmawı kerek.
Atmosfera basımınıń bar ekenligine tómendegi tájiriybelerdi ótkerip 
isenim payda etiw múmkin.
36-súwret.
35-súwret.
p
2
1
p
p
Qollanılǵan medicina shpricin alıp, 
porshenin eń tómengi halına keltirip‚ 
iyneniń ushın suwǵa túsiremiz. Porshen 
joqarıǵa kóterilse, suw da porshen izinen kóteriledi 
(35-súwret). Suw ne sebepten kóteriledi? Kózge 
dári 
tamızıwda 
qollanılatuǵın 
tamızǵıshtıń 
(pipetkanıń) ushın suwǵa túsirip, aqırındaǵı 
rezinası bir ret qısıp alınsa, pipetka ishine suw 
kiredi. Pipetka suwdan alınǵanda ondaǵı suw 
tógilmesten turadı. Nege suwdıń awırlıǵı bolsa da 
suw tógi1meydi?
Bulardıń sebebi, atmosfera basımınıń tásiri 
bolıp tabıladı. Shpricte porshen kóterilgende, suw 
kóterilmese, porshen hám suw aralıǵında boslıq 
payda bolar edi. Boslıq suwǵa hesh qanday tásir 
kórsetpeydi. Tómendegi ıdıstaǵı suwǵa atmosfera 
basımı tásir kórsetip,‚ suwdı porshenniń izinen 
kóteriliwge májbúr etedi. Pipetkadaǵı suw da 
atmosfera basımı sebepli tógilmeydi.
Atmosfera basımın birinshi márte Italiya alımı 
E. Torrichelli (1608–1647-j.) ólshegen. Bunıń 
ushın uzınlıǵı 1 m bolǵan bir ushı jabıq shiyshe 
tútikshe alınıp, ol sınap penen toltırıladı. Sońınan 
ashıq ushı qol menen bekitilip turıp, tóńkerilgen halda sınaplı ıdısqa 
túsiriledi (36-súwret). Barmaq alınǵanda shiyshe tútikshedegi sınaptıń 
bir bólegi tógiledi. Tútiksheniń joqarǵı bóleginde hawasız boslıq qalıp, 
tógilmesten qalǵan bóleginiń biyikligi shama menen 760 mm boladı 
(tómengi ıdıstaǵı sınap qáddinen baslap ólshengende). Bunda da 

---

66
tútikshedegi sınaptıń tógilmegenligine sebep, sınap baǵanasınıń ıdıstaǵı 
sınapqa túsirgen basımınıń atmosfera basımı menen teńleskenligi 
bolıp tabıladı. Demek, atmosfera basımın tútikshedegi sınap baǵanası 
túsirgen basım menen ólshew múmkin eken. Házirgi kúnde 0
°
C da 
turǵan biyikligi 760 mm bolǵan sınap baǵanasınıń basımı