ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

km, dm, sm
hám 
mm
lerde de ólshenedi.
Mısalı, Jerden Quyashqa shekem bolǵan ortasha aralıq 150 000 
000 km. Jerden Ayǵa shekem bolǵan ortasha aralıq 384 000 km. 
Jerdiń radiusı ~ 6400 km. Úrgenishten Nókis qalasına shekem bolǵan 
jol uzınlıǵı ~ 170 km, mektep juwırıw jolınıń uzınlıǵı 100 m, jawın 
qurtınıń ótken aralıǵı 15 sm hám t. b.
1 km = 1000 m; 1 m = 10 dm; 1 dm = 10 sm; 1 sm = 10 mm.
Denelerdiń qozǵalısta bolıw waqtı 
sekundlarda
ólshenedi.
 
Zárúrlikke 
qarap waqıttı da millisekund, minut, saat, sutka hám t.b. belgilew 
múmkin. 1 sutka = 24 saat; 1 saat = 60 minut; 1 min = 60 sekund.
Denelerdiń qozǵalıs waqtı yamasa basıp ótken jolların salıstırıw 
ushın olardı birdey ólshem birligine keltiriw kerek!
1
Bunan keyin fizikalıq shmalardı olardıń inglisshe atlarınıń bas háribi menen 
belgiler baramız.

---

48
Ámeliy tapsırma
Úyińizden mektepke shekem bolǵan aralıqtı adımlap ólsheń. 
Ólshew lentası yaki metr járdeminde bir adımıńızdıń uzınlıǵın 
ólsheń. Bir adım uzınlıǵın, úyden mektepke shekem bolǵan adımlar 
sanına kóbeytip, aralıqtı metrlerde esaplań.
1. Aralıqtı mm hám sm lerde ólshew qolaylı bolǵan jaǵdaylarǵa 
mısallar keltiriń.
2. Kúndelikli turmısta basıp ótilgen joldı ólshew lentası yaki 
metrden basqa jáne qanday ásbaplardan paydalanıp ólshe gen-
lerin bilesiz?
3. Bir hápte neshe saat boladı?
•
Eń kishi atom ólshemi (vodorod atomı) 0,00000001 sm
•
Eń kishi atom yadrosınıń ólshemi 0,000000000001 sm.
•
Jerden 
eń 
jaqın 
juldızǵa 
shekem 
bolǵan 
aralıq
≈
10 000 000 000 000 000 km.
•
Quyashtan shıqqan jaqtılıq Jerge jetip keliwi ushın ketken waqıt
≈
8 min.
•
Jerdiń Quyash átirapında bir ret tolıq aylanıw waqtı – 1 jıl.
•
Quyashtan eń uzaqta bolǵan kishi aspan denesi – Plutonnıń bir 
ret aylanıw waqtı – 246 jıl (Jer jılı esabında).
•
Quyash hám onıń planetalarınıń jası 
≈
4700 000 000 jıl esaplanadı.
•
Xalıqaralıq birlikler sisteması qabıl etiliwine shekem túrli 
mámleketlerde hár qıylı ólshemler payda bolǵan. Mısalı, Angliya 
hám 
Amerika 
Qurama 
Shtatlarında 
uzınlıqtıń 
tómendegi 
birlikleri qollanılǵan: 1 duym = 2,54 sm; 1 fut = 12 duym = 30,48 
sm; 1 milya = 1609 m; 1 teńız milyası = 1852 m. Rossiyada: 
1 vershok = 4,445 sm; 1 versta = 1066,8 m; 1 arshın = 71 sm; 
1 milya = 7 versta = 7467,6 m; 1 sajen = 3 arshın = 2,13 m. 
Oraylıq Aziyada: 1 adım (qádem)
≈
63–71 sm; 1 qarıs 
≈
19–21 
sm; 1 shaqırım = 1066 m; 1 tutam 
≈
9 sm; 1 barmaq 
≈
2,18–
2,28 sm; a) 1 farsax 
≈
1200 adım 
≈
850 m; b) 1 farsax (farsań) 
≈
9000 adım 
≈
6000 m.

---

49