ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

16-TEMA
TÍǴÍZLÍQ HÁM ONÍŃ BIRLIKLERI. BERUNIY
HÁM HOZINNIŃ TÍǴÍZLÍQTÍ ANÍQLAW USÍLLARÍ
Menzurkaǵa belgili muǵdarda jıllı suw quyayıq. Kólemin belgilep 
oǵan shay qasıqta qumsheker salıp eriteyik. Bunda suwdıń kólemi 
ózgermegenligin kóremiz, Qumsheker qayaqqa ketti? Qumshekerdi 
quraytuǵın bóleksheler suw bóleksheleri arasına tarqalıp ketti. Demek, 
zattı quraytuǵın bóleksheler bir-birinen belgili aralıqta jaylasqan eken. 
Ayırım zatlarda bóleksheler jaqın jaylassa, al ayırımlarında uzaǵıraqta 
boladı. Bunnan tısqarı, hár túrli zatlar bóleksheleriniń massası hár túrli 
boladı. Zattıń bul ózgesheligi tıǵızlıq dep atalatuǵın fizikalıq shama 
arqalı ańlatıladı.
Tıǵızlıq
dep zattıń birlik kólemine tuwrı keletuǵın massasına 
aytıladı.
Tıǵızlıq 

(ro) háribi menen belgilenedi.
Tıǵızlıq = 
Massa
kólem
. 
ρρ
==
m
V
,
ρ
– tıǵızlıq, 
m
– massa, 
V
– kólem.

---

34
Tıǵızlıqtıń birligi 1
kg
m
3
.

temir
= 7800
kg
m
3
. Bul temirden jasalǵan, tárepleri 1 m den bolǵan 
kubtıń massası 7800 kg ǵa teń boladı degendi bildiredi. Tap usınday 
kólemi 1m
3
bolǵan mıs kubtıń massası 8900 kg boladı. Tıǵızlıqtı 
g
sm
3
ta da ańlatıw múmkin. Bunda 
kg
m
3
tan 
g
sm
3
qa tómendegishe 
ótiledi: 
ρ
=
=
=
1
3
1000
kg
m
g
1000000sm
3
=
=
1
1000
3
3
0 001
g
sm
g
sm
,
. Gazlardıń tıǵızlıǵı 
kishi, suyıqlıqlarda úlkenirek boladı. Qattı denelerdiń tıǵızlıǵı olardıń 
tıǵızlıǵınan úlken boladı (16-súwret).
1 sm
3
1 sm
3
1 sm
3
1 sm
3
Hawa 
Suw 
Qorǵasın 
Sınap
m
= 0,00129 g 
1 g 
11,3 g 
13,6 g
16-súwret.
17-súwret.
Demek, qanday da bir zattıń yaki 
deneniń tıǵızlıǵın anıqlaw ushın onıń 
kólemin hám massasın ólshew menen 
tabıladı eken. Hár qanday kólemdegi 
deneniń massasın tárezide ólshew 
múmkin. Lekin mudamı denelerdiń 
kólemin 
sızǵısh 
penen 
anıqlap 
bolmaydı. Mısalı: júzik, sırǵa. Suwda 
erimeytuǵın denelerdiń kólemi tómendegishe anıqlanadı (17-súwret). 
Menzurkaǵa suw quyılıp, onıń kólemi V
1
belgilep alınadı. Sońınan 
oǵan júzikti túsirip, suwdıń keyingi kólemi V
2
jazıp alınadı. Bunnan 
júziktiń kólemi 
V = V
2
 –V
1
. Demek, júziktiń kólemi 2,8 sm
3
 
2 sm
3
= 0,8 
sm
3
qa teń.