ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

Qattı deneler menshikli kólemge hám formaǵa iye.

1. Qattı denelerdi de gaz halına ótkeriw múmkin be?
2. Qattı halatqa ótkerilgen hawanı kórgensiz be? Kórmegen 
bolsańız, esitken shıǵarsız?
3. Saqqız (jevachka) qattı denege kiretuǵın bolsa da, ańsat ǵana 
kórinisin ózgertedi. Bunıń sebebi nede dep oylaysız?
4. Qattı deneler, suyıqlıq hám gazlardıń qásiyetlerinen turmıs hám 
texnikada paydalanıwǵa mısallar keltiriń.
13-TEMA
SUYÍQLÍQLARDA DIFFUZIYA QUBÍLÍSÍN ÚYRENIW.
(ÚYDE ORÍNLANADÍ)
Kerekli ásbaplar
: eki stakan, margancovka kristalları.
Jumıstı orınlaw tártibi.
1. Birinshi stakanǵa suwıq suw quyıp, muzlatqıshqa qoyıń. 
Ekinshisine de suw quyıp, ıssıraq jerdegi shkafqa qoyıń.
2. Stakanlardaǵı suwdı shayqap jibermesten ishine margancovka 
kristalların salıń.
3. Bir kúnde eki máhál stakandaǵı suwdıń qızarıwın baqlań (joqarı 
qarap neshe millimetrge kóterilgenligin).
4. Baqlawlar nátiyjeleri boyınsha diffuziya barısınıń tezligin esaplań. 
D
h
t
~
. 
h
– diffuziya nátiyjesinde qızıl reńge boyalıp qalǵan suyıqlıq 
biyikligi,
 t
– waqıt.
5. Baqlawlar haqqında juwmaq jazıń.

---

29
14-TEMA
MASSA HÁM ONÍŃ BIRLIKLERI
Siz kundelikli turmısta ata-anańız benen yaki ózińiz bazarǵa 
barǵansız, álbette. Bazarda satılıp atırǵan kóplegen azıq-awqat 
ónimleriniń tárezide ólshep satılatuǵının da bilesiz. Tárezi járdeminde 
deneler hám nárselerdiń qanday shaması ólshenedi? Bunı túsiniw 
ushın tómendegi lerge itibar bereyik. Qum salınǵan balalar oyınshıq 
avtomobilin ornınan jılıstırıw ańsat pa yaki qum júklengen haqıyqıy 
avtomobildi me? Bir qálipte domalap kiyatırǵan oyınshıq avtomobildi 
uslap toqtatıw ańsat pa yaki haqıyqıy avtomobildi me? Álbette, hár 
birińiz sorawǵa oyınshıq avtomobildi dep juwap beresiz. Basqa mısal 
alayıq. Cellofan qaltashaǵa salınǵan qumshekerdi kóteriw ańsatpa 
yaki bir qalta qumshekerdi me? Bunda da qaltashadaǵı degen tuwrı 
juwaptı esitemiz. Demek, deneler tınısh turǵan bolsa, onı bul halattan 
shıǵarıw ushın tásir kórsetiw kerek. Juwmaqlap aytsaq, deneler yaki 
nárseler tınısh halın saqlawǵa umtıladı eken. Deneler dál usınday 
qozǵalıs halatın da saqlawǵa umtıladı. Denelerdiń tınısh yaki qozǵalıs 
halatın saqlaw uqıbına 
inertlik
delinedi. Lekin bul qábilet hár qıylı 
denelerde hár túrli boladı. Bul qábiletti ólshew ushın