ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

Ámeliy tapsırma
1. Stakanǵa suw quyıń hám oǵan áste eriytuǵın qant bólegin 
taslań. Suwdı aralastırmastan, onı áste-aqırın tatıp kóriń. Waqıt ótiwi 
menen onıń mazasınıń ózgeriwin anıqlań.
2. Kesege ıssı shay quyıp, oǵan shay qasıqta qumsheker salıp 
aralastırıń. Áste-aqırın az-azdan jáne qumsheker salıp, shayda 
eriwin baqlań. Qumshekerdiń belgili bir muǵdarınan keyin salınǵan 
qumsheker erimey qaladı. Sebebi haqqında oylap kóriń.
1. Diffuziya qubılısınıń sebebi nede?
2. Ne ushın temperatura kóteriliwi menen diffuziya barısı 
tezlesedi?
3. Gazlar, suyıqlıqlar hám qattı denelerde baqlanatuǵın diffuziya 
qubılısına mısallar keltiriń?
4. Óz ara aralaspaytuǵın suyıqlıqlardı bilesiz be?

---

26
12-TEMA
QATTÍ DENE, SUYÍQLÍQ HÁM GAZLARDÍŃ 
MOLEKULYAR DÚZILISI
Suwıq qıs kúnleri hawızlar, kóller hám salmalardaǵı suwlar 
muzlaydı. Jazda kerisinshe, hawızlardaǵı suw biraz turıp qalsa, kewip 
qaladı. Bunda suw puwǵa aylanıp ketedi. Tábiyatta suw úsh túrli halda 
ushırasadı. Qattı – muz halında, suyıq – suw hám gaz tárizli – puw 
halında. Demek, puw, suw hám muz bir túrli molekulalardan 
quralǵan. Olar tek molekulalarınıń óz ara jaylasıwı hám qozǵalısı 
menen parıqlanadı. Puw ayırım-ayırım molekulalardan quralǵan 
bolıp, toqtawsız hám tártipsiz qozǵaladı. Sonıń ushın da suw betinen 
kóterilgen puw hawaǵa ańsat aralasıp ketedi. Hawanıń quramında 
mudamı suw puwları boladı. Hawada sonday-aq, kislorod, karbonat 
angidrid sıyaqlı basqa gazlar bar. Olardıń molekulaları da toqtawsız 
hám tártipsiz qozǵalısta boladı. Tereze sańlaǵınan túsetuǵın jaqtılıqqa 
qaptal tárepten qarasańız, hawadaǵı júdá mayda shań bóleksheleriniń 
de toqtawsız hám tártipsiz qozǵalısın baqlaysız. Olardıń bunday 
qozǵalısı hawadaǵı hár túrli gaz molekulaları menen toqtawsız 
soqlıǵısıp turıwları aqıbetinde boladı. Úplengen juqa shardı biraz 
úlkeytip, awzın bekkem baylayıq. Onı qol menen basatuǵın bolsaq, 
kishireygenligin kóremiz. Demek gazdı qısıw múmkin. Eki juqa shardı 
alıp, birewin qanday da bir tútikshe arqalı úplep úlkeyteyik. Sońınan 
shardıń awzın qattı baylap, tútiksheniń ekinshi ushın basqa úplenbegen 
shardıń awzına jalǵayıq. Sońınan birinshi shar awzındaǵı baylanǵan 
jipti sheship jibersek, hawa tutikshe arqalı ekinshi sharǵa ótip, onı 
úlkeytedi (9-súwret). Demek gaz bir ıdıstan ekinshisine tutastırılǵan 
tútikshe arqalı óz-ózinen óte aladı. Gazdı qaysı ıdısqa salsaq ta, sol 
ıdıstıń formasın hám kólemin tolıq iyeleydi. Gazlardıń molekulaları 
arasındaǵı aralıq molekulalardıń ólsheminen ortasha 100–1000 ese 
úlken. Bunday aralıqta molekulalardıń óz ara tartısıw kúshi júda kishi 
boladı.
9-súwret.

---

27