ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

15-TEMA
LABORATORIYA JUMÍSÍ. IYINLI TÁREZI
DENENIŃ MASSASÍN ÓLSHEW
Kerekli ásbaplar.
Iyinli tárezi tasları menen, stakan, suw, massası 
ólsheniwi kerek bolǵan kub, shar, cilindr formadegi deneler.
Jumıstı orınlaw.
1. Iyinli táreziniń dúzilisi, hár túrli massaǵa iye bolǵan tárezi 
tasları menen tanısıw (14-súwret).
2. Deneniń massasın ólshewden aldın tárezi teńlestiriledi. Zárúr 
bolsa, pállelerine qaǵaz qıyqımları qoyıladı.
3. Massası anıqlanatuǵın dene táreziniń sol pállesine, al tasları oń 
pállesine salınadı.
4. Tárezini buzıp qoymaw ushın tastıń shama menen dene massasına 
jaqınıraǵı tańlap qoyıladı. Júdá kóp ayırmashılıq kórse tetuǵın tastı qoyıp 
atırǵanda táreziniń awısıwı shegaradan shıǵıp ketiwi múmkin.
50
500
200
100
10
20 20
50
14-súwret.

---

32
5. Tárezi pállesine ıǵal, patas, ıssı denelerdi qoyıw múmkin emes. 
Oǵan suyıqlıqtı tikkeley quyıw, ıdıssız shashılıp ketetuǵın nárselerdi 
(qumsheker, duz) de salıw múmkin emes.
6. Tárezide tek ǵana onıń pasportında jazılǵan júkten artıqsha júkti 
ólshew múmkin emes.
15-súwret.
7. Massası kishkene taslar tek pincet (qısqısh) járdeminde ıdıstan 
alınıp, pállege qoyıladı. Sebebi, qol menen uslansa, qoldaǵı ıǵallıq hám 
may tasqa ótip, onıń massasına tásir etiwi múmkin.
8. Pállege qoyılǵan tas jeńil bolsa, oǵan shamalap jeńilirek tastan 
baslap qosıp barıw kerek.
9. Tárezi teńlesip, strelkası noldi kórsetse yaki ol pálleler qoyılǵan 
táreplerdiń kórsetkish ushları bir tuwrı sızıqqa kelse, onda pálledegi 
taslar massalarınıń qosındısı esaplanıp jazıp alınadı.
10. Tárezide suwsız bos stakan massası 
m
st
ólshep alınadı 
(15-súwret). 
11. Stakandı pálleden alıp oǵan belgili muǵdardaǵı suw quyıladı.
12. Suwlı stakandı táreziniń pállesine qoyıp, massası m
st.s
ólshenedi.
13. 
m
suw 
= 
m
st.suw 

 m
st 
formuladan stakandaǵı suwdıń massası 
esaplanadı.
Túsindirme. 
Eger ólshenetuǵın dene massası sizde bar bolǵan eń 
kishi tas (20 mg) qoyılǵanda da awır yaki jeńil kelse, ulıwma 
massa 
dóńgeleklenip 
jazıladı. 
Mısalı,
 
100 g 

20 g 

1 g 

+ 500 mg + 20 mg bolǵanda awır, 100 g 

20 g 
 
1 g 

500 mg bolǵanda 
jeńil bolsa m 
≈
121,5 gramm alınadı.

---

33
1. Deneler qızdırılǵanda onıń massası qalay ózgeredi?
2. Ne ushın iyinli tárezide ólshew prujinalı tárezide ólshewge 
qaraǵanda anıǵıraq boladı?
3. Gaz massasın qanday usılda ólshew múmkinligi haqqında oylap 
kóriń.
4. Denelerdiń inertligi degende neni túsinemiz?
•
Shıbın massası ~ 0,001 g.
•
Pildiń jańa tuwılǵan «nárestesi»niń massası shama menen 
100 kg.
•
«NEXIYA» avtomobiliniń massası shama menen 1400 kg.
•
Bir dana biyday massası 
≈
0,01 g.
•
Jer massası shama menen 
1000
000
24
..........
ta
kg
.
•
Quyash massası shama menen 
2000
000
30
..........
ta
kg
.