ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

erkin elektronlarǵa 
aylanadı (89-súwret).
Sol sebepli elektr toǵı
 
bar bolıwınıń birinshi shárti zatta erkin 
elektronlardıń bar bolıwı esaplanadı.
 
Elektr toǵınıń baǵıtı sıpatında tariyxiy kózqarastan oń 
zaryadlanǵan bólekshelerdiń baǵıtı qabıl etilgen
(89-súwret).
Erkin hárekette bolǵan bólekshelerdiń bir tárepke qozǵalıwı ushın 
olardı bunday qozǵalısqa májbúrlewshi kúsh kerek boladı. Bunday 
májbúrlewshi kúsh tok derekleri járdeminde payda etiledi.
XVIII ásirdiń aqırına shekem alımlar «elektr»di tiykarınan súykeliw 
arqalı payda etken. XVIII ásirdiń aqırına kelip elektr qubılısların 
úyreniwde úlken burılıs júz berdi. Italiyalı ilimpaz A.Volta mıs hám 
cink plastinaları arasına kislota sińdirilgen gezleme qoyılsa, mıs 
plastina mıs plastina oń belgide, cink plastina teris belgide zaryadlanıp 
qalatuǵının anıqlaydı. Bul plastinalardı bir-birine ótkiziw arqalı jalǵan-
sa elektr 
toǵı
ótetuǵının baqlaydı.
Solay etip birinshi 
tok deregi
oylap tabıldı.
Volta derek toǵınıń kúshin asırıw ushın mıs hám cink plastinalardı 
sheńber formasında qırqıp, arasına kislota sińdirilgen gezlemeni qoyadı 
hám olardı baǵana formasında taqlaydı. Bul derek «Volta baǵanası» 
dep ataldı hámde elektr hám magnit qubılısların úyreniwde úlken rol 
oynadı (90-súwret).
Volta baǵanasında zaryadlardıń bólinip shıǵıwı ximiyalıq reak-
ciyalar nátiyjesinde boladı (joqarǵı klasslarda tolıq úyreniledi). 
Ximiya lıq reakciyalarǵa tiykarlanǵan tok derekleri 
galvani elementler 
delinedi. Galvani elementler kúndelikli turmısta keń qollanıladı. 
Galvani 
elementlerden 
belgili 
múddet 
qollanılǵannan 
keyin 
taslap jiberiletuǵınları 
batareyalar
(91-súwret), qayta zaryadlap 
qollanılatuǵınları akkumulyatorlar (92-súwret) delinedi.

---

123
90-súwret. 
91-súwret. 
92-súwret.
Tok derekleri