ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

38-TEMA
QATTÍ DENE, SÚYÍQLÍQ HÁM GAZLARDA JÍLLÍLÍQTÍŃ 
JETKERIP BERILIWI. JÍLLÍLÍQ ÓTKIZGISHLIK. KONVEKCIYA
Jıllılıqtıń bir orınnan ekinshi orınǵa óte alatuǵının hámme biledi. 
Pechten yamasa ısıtıw batareyalarınan shıqqan ıssılıq pútkil úyge 
tarqaladı. Stakanǵa quyılǵan shayǵa qasıqtı salıp qoysańız, qasıq 
ısıydı. Quyashtan shıqqan ıssılıq ta Jerge jetip keledi. Xosh, jıllılıq 
qalay uzatıladı? Zattıń dúzilisi haqqındaǵı kóz aldına keltiriwlerimiz 
jıllılıqtıń jetkerip beriliwi ondaǵı molekulalar háreketi menen baylanıslı 
degen juwmaqqa keltiredi. Itibar bergen bolsańız, tútin geyde joqarıǵa 
kóteriledi, geyde jayılıp tarqaladı. Hawada geyde bultlar ádewir waqıt 
ózgerissiz tursa, geyde tezlik penen háreketke túsip qaladı. Olardı qalay 
túsiniw múmkin? Pech qasındaǵı hawa qızǵanda ol keńeyedi hám 
tıǵızlıǵı kemeyedi. Arximed kúshi tásirinde ol joqarıǵa kóteriledi. Onıń 
ornına tıǵızlıǵı úlken suwıq hawa aǵıp keledi. Nátiyjede ısıtılıwı hár 
túrli bolǵan hawa qatlamları arasında aǵım júzege keledi. Bul qubılıs 
konvekciya
(latınsha –
 alıp keliw
) delınedi. Konvekciyanı tómendegi 
tájriybede ańsat baqlaw múmkin (74-súwret). Konvekciya tek gazlarda 
ǵana emes, al suyıqlıqlarda da boladı. Ídıstıń túbinen berilgen 
ıssılıq suyıqlıqtaǵı konvekciyalıq aǵım aqıbetinde joqarıǵa kóteriledi. 
Suyıqlıqlarda 
konvekciyan
ı júzege shıǵarıp kórsetetuǵın tájriybeni oylap 
tabıń.
Qattı denelerde bóleksheler bir orınnan ekinshi orınǵa kóshpeydi. 
Olar tek turǵan ornında terbelip turadı. Qattı denelerde atomlar bir-
birine jaqın jaylasqanlıqtan jıllılıqtı usı terbelisler arqalı bir-birine 
jetkerip beredi. Bunday usılda jıllılıqtıń jetkerip beriliwine 
jıllılıq 
ótkizgishlik
delinedi.

---

107
Hár túrli zatlardıń jıllılıq ótkizgishligi hár qıylı. Bunı tómendegi 
tájiriybede kóriw múmkin (75-súwret). Sterjennen birdey uzaqlıqtaǵı 
mıs, temir, alyuminiy, aǵashtan jasalǵan bóleklerdi bekkemleyik.
Bólekshelerdiń ushına shırpı shóplerin shamǵa uqsap ańsat 
eriytuǵın zat penen jabıstırayıq. Bólekler bekitilgen ortadaǵı diskti áste 
qızdırayıq.
74-súwret. 
75-súwret.
Jıllılıq ótkizgishliginiń úlken-kishiligine qarap shırpılar birinen 
keyin biriniń túsip ketkenligin kóremiz. Kestege qarap shırpılar qaysı 
tártipte túsetuǵının aytıń.
4-keste
Zat
Jıllılıq ótkizgishlik 
W/(m
·
K)
Zat
Jıllılıq ótkizgishli
W/(m
·
K)
Gúmis
Mıs
Alyuminiy
Temir
Polat
Gerbish (qızıl)
418
395
209
73
50
0,77
Suw
Beton
Qaǵaz
Paxta
Aǵash
Shiyshe mamıq
0,600
0,11–2,33
0,140
0,042
0,2
0,04
76-súwret.
Suyıqlıqlardıń jıllılıqtı qalay ótkeretuǵınlıǵın 
úyreniw ushın tómendegishe tájriybe ótkereyik. 
Uzın probirka alıp, onıń túbine muz bóleklerin 
salayıq. Ústinen metall shar menen bastırıp 
qoyayıq. Shardıń ústinen suw quyıp, súwrette 
kórsetilgen halda joqarı jaǵınan qızdırayıq. Dáslep 
suw ısıp puwlanadı, sońınan joqarı bólegi qaynay baslasa da, probirka 
túbindegi muz erimesten turadı (76-súwret). Sebebi haqqında oylap kóriń.
Hawa da suyıqlıq sıyaqlı ıssılıqtı jaman ótkeredi. Janıp turǵan shırpı 
yaki qızǵan pech janında qolımızdı jaqın uslap, kúydirmesten tura 
alamız.

---

108