ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

jıllılıq bul zattı quraytuǵın bólekshelerdiń 
kinetikalıq energiyası boladı
degen juwmaqqa kelemiz.
Zatlardıń yaki denelerdiń jilliliq dárejesin xarakterlewshi shama 
temperatura 
dep ataladı.
Muzdı eritiw barısındagı baqlawlar eriw payıtında onıń 
temperaturası ózgermeytuǵının kórsetedi. Demek bul payıtta oǵan 
berilgen jıllılıq muzdıń dúzilisin (strukturasın) buzıwǵa jumsaladı. 
Demek, 
zattıń jıllılıǵın belgili dárejede molekulalar arasındaǵı potencial 
energiya da belgileydi eken. 
Solay etip, jıllılıq ta energiyanıń bir 
túri esaplanadı. Ol basqa energiyalar sıyaqlı bir túrden ekinshi túrge 
aylanıwı múmkin. Jıllılıq muǵdarı da basqa energıya hám atqarılǵan 
jumıs sıyaqlı Djoullarda ólshenedı!
Jumıs islep jıllılıq energiyasın payda etiw hám jillılıq energiyasın 
jumısqa aylandırıw múmkin bolǵanlıqtan, jumıs hám energiya 
bir-birine baylanıslı.
1. Ne ushın arqannan yaki aǵash baǵanadan uslap tómenge 
sırǵanap túskende qol qızadı?
2. Ne sebepten avtomobil keskin tormozlanǵanda dóńgelekleriniń 
rezinasınan kúygen iyis keledi?
3. Awzı jabıq ıdıs ıssı suwǵa túsirildi. Ídıs ishindegi hawa moleku-
lalarınıń potencial hám kinetikalıq energiyaları ózgere me?

---

104
4. Siz oqıǵan qaysı kitapta yaki kórgen kinoda adamlar jasalma 
ráwishte ottı payda etken? Qanday usıl menen alınǵanlıǵın 
aytıp beriń.
37-TEMA
DENELERDIŃ JÍLLÍLÍQTAN KEŃEYIWI
10-temada Siz qızdırılǵan metall shardıń keńeyip, saqıynadan óte 
almaǵanlıǵı menen tanısqansız. Suyıqlıqlarda bul qubılıstı úyreniw 
ushın mınaday tájiriybe ótkereyik (70-súwret). Úsh probirka alıp, olardıń 
birewine suw, ekinshisine may, úshinshisine sút quyayıq. Probirkalardıń 
awzına ortasında tútikshesi bar tıǵınlar ornatayıq. Probirkalardı suwlı 
ıdısqa 70-súwrette kórsetilgenindey qoyıp, astınan ıssılıq bereyik. Suw 
ısıǵan sayın áste-aqırın tútikshelerden suyıqlıqlar joqarıǵa kóterile 
baslaydı. Demek, suyıqlıqlar da ısıtılǵanda keńeyedi eken. Bunda 
suyıqlıqlardıń tútiksheden kóteriliw biyikligi hár túrli bolǵanlıqtan, 
olardıń keńeyiwi de hár túrli boladı. Gazlardıń jıllılıqtan keńeyiwin 
úyreniw ushın bir kolbanı alıp, onıń da awzına tútikshesi bar tıǵın 
ornatamız. (71-súwret). Tútiksheniń ushın suwǵa batırıp, kolbanı uslap 
azıraq sıypalap turamız. Sonda tútikshe ushınan suwǵa hawa kóbiksheleri 
shıǵa baslaǵanın kóremiz. Bunıń sebebi kolba qol ıssılıǵı aqıbetinde 
ishindegi hawası menen birge ısıydı. Ísiǵan gaz keńeyip, kóbikshe 
bolıp shıǵıp ketedi. Kolbanıń moynınan shtativke ornatıp, sol halında 
qaldırılatuǵın bolsa, birazdan soń tútiksheden suw joqarıǵa kóterilgenligin 
kóriw múmkin. Sebebi, suwıǵanda kolbadaǵı hawa qısıladı.
72-súwret.
70-súwret. 
71-súwret.
mis
temir
muz
Solay etip, zatlar (qattı, suyıq hám gaz tárizli) ıssılıqtan keńeyedi, 
suwıqlıqtan tarayadı. Bul qubılıstıń sebebi aldıńǵı temada aytılǵan 
molekulalar qozǵalısı bolıp tabıladı. Zatlardıń bul qásiyetinen turmısta 
hám texnikada keń paydalanıladı. Temir jol relslerin ornatıwda olardı 
bir-birine tıǵız tiymeytuǵın etip ornatıladı. Elektr ótkizgish sımlar 

---

105
baǵanalarǵa jaz kú ninde biraz selpi etip ornatıladı. Qısta tarayıwı 
esabınan úzilip ketpewi ushın usılay islenedi. Shiyshe stakanlarǵa ıssı 
suwdı birden quyıwǵa bolmaydı. Sebebi, onıń ishki bólegi ıssılıqtan tez 
keńeyedi. Al, sırtqı jaǵı keńeyip úlgermeydi. Sol sebepli stakan sınıp 
ketedi.
1