Zarralar fizikasi

5.2.1. Sinxrosiklotron
142

---

Sinxrosiklotronda zarra tezlashtiruvchi kamera markazidan chetlarigacha 
spiralsimon aylanib boraveradi. Energiyasi ortishi bilan kamera o6lchami 
ham otrib boradi, kameraningto‘lahajmi magnit qutblari orasidajoylashgan 
boMadi, bu esa ko‘p tonnalab temir elementini bo6lishligini talab etadi, 
qurilma tannarxining keskin otrib ketishiga olib keladi.
5.2.2. Sinxrofazotron
Sinxrosiklotronda zarra maksimum energiyasi W~1 GeV dan oshmaydi, 
chunki tezlashtiruvchi elektr maydoni chastotasining keskin kamayishi 
imkon bermaydi. Bundan tashqari zarra orbitasi otrib borishi bilan magnit 
maydoni kamayishi ju d a katta radiusni tashkil etadi. M asalan: 
sinxrosiklotronda zarra energiyasi W = 10 GeV boclsa, magnit maydon H 
kamayishi 20%, dastlabki H0 = 18000 erst dan H = 14500 erst gacha 
kamayadi, radiusi R = 25 m bo‘lib, magnit og‘irligi ~ l,5 x l0 6 1 boMadi. 
Shuning uchun energiyasini oshirishning boshqa usuli sinxrofazotronda 
zarrani o4zgarmas radiusda tezlatishdir.
Sinxrofazotronda zarrani o ‘zgarm as radiusda tezlatish uchun
n 
J W (W + 2 E 0)
R
= -------------------- =
const
boMishi kerak, ya’ni energiya ortishi bilan
3 0 0 Z #
magnit maydon kuchlanganligi Я ham otrib borishi lozim.
Sinxrofazotronda zarra aylana halqada va to‘gcri chiziqli harakatda 
qatnashadi, tezlashtiruvchi rezonator halqa va to6g‘ri chiziqli bo'laklar 
orasiga joylashgan.
Tezlashtirilayotgan zarralar oczgarmas orbitada harakatlanishi uchun 
orbitaga yetarli darajada tezlashtirilib injeksiya (purkash) qilinadi. 
Sinxrofazotroning maksimum energiyasi injeksiya energiyasiga bog‘liq:
Щ(Щ+2Е0) _W(W+2E0)
bu yerda 
W. -
injeksiya energiyasi, 
W -
sinxrofazotron maksimum 
energiyasi, 
H
lar mos ravishda magnit maydon kuchlanganligi.
W .« W
ekanligini e’tiborga olib (5.2.7) ifodadan:
143

---

• 
_ W(W+2E0) H?
Щ 
н1
(5.2.8)
kelib chiqadi.
Injeksiya energiyasi qancha ortsa, sinxrofazotron energiyasi kvadratik 
marotaba otrib boradi.
Hozirgi vaqtda ko‘plab sinxrofazotronlar ishlab turibdi, masalan, AQSH, 
Bataviyada 500 
GeV
energiyali, kelajakda maksimum energiyasini 1000 
GeV
gacha oshirmoqchi, Serpuxovda 76 
GeV
li, kelajakda energiyasini 3000 
GeV
gacha yetkazishlikni rejalashtirgan.