Zarralar fizikasi

5.3-§. Detektorlar
Zarralami qayd qilish detektorlar yordamida amalga oshiriladi.
Detektorlarni ikkita toifaga - hisoblagichlar va zarralar izlarini hosil 
qiluvchilarga ajratish mumkin. Zarralar hisoblagichlarda elektr impulsi hosil 
qilishga, bu bilan zarralar oqimini, massa, zaryad, tezlik va energiyalarini 
va h.k. aniqlash mumkin.
Izli detektorlarda zarra izini, harakat yo‘nalishini boshqa zarra, yadrolar 
bilan to‘qnashuv jarayonlarini, yemirilish va boshqa ko‘plab ta’sirlashuv 
xususiyatlarini aniqlash mumkin. Zaryadsiz zarralar m uhit bilan 
ta’sirlashganda ionizatsiya hosil qilmaydi, bu zarralami ta’sirlashuvida hosil 
boiuvchi ikkilamchi zaryadli zarralarga ko‘ra, qayd qilinadi.
Hisoblagich detektorlarga- ionizatsiyali kamera, proporsional, Geyger- 
M yuller, ssintillyatsiyali, C herenkov ham da yarim o6tkazgichli 
hisoblagichlar, izli detektorlarga-Vilson, pufakli kameralar, qalin qatlamli 
fotoemulsiya, keng oraliqli uchqunli kamera va strimerli kameralar kiradi.
Hisoblagich detektorlaming asosiy xususiyatlari:
1. 
Effektivligi - hisoblagichda qayd qilingan zarralar sonining 
hisoblagichga kelib tushgan zarralar soniga nisbati foiz hisobida:
e
= 
Ю0 
%
yerda 
s
-effektivlik, 
hisoblagich qayd qilgan
144

---

5.2-jadval
*a -
i
Si 
ц
s i
w 
&
о S
11 
о *a
a I
■
•i» 
Я 
и
^ я
zarralar soni, A^.-hisoblagichga kelib tushgan zarralar soni.
2. Vaqt bo‘yicha ajrata olish qobiliyati - bu shunday vaqt oralig‘i, bu 
vaqtda detektorga kelib tushgan zarralami alohida-alohida ajrata olish uchun 
kerak bo'lgan minimum vaqtdir.
3. Energiya ajrata olish qobiliyati.
Izli detektorlar xususiyatlari:
1. Effektiv hajm - effektiv hajm ortsa zarra izlari va yemirilishjarayonlari 
izlari to‘la joylashadi. Kameradan chiqib ketmaydi.
2. Vaqt birligida ishchi sikl soni. Detektor qancha tez ishchi holatiga qaytsa 
shuncha yaxshi.
3. Sezgirligi. Eng kichik ionlashtirishlami seza olishi.
4. Boshqarilishi.
5. Tajriba natijalarani yengil va tezda qayta ishlash. Masalan, fotografik 
usullarda izlami olish va qayta ishlash uzoq muddatli qiyin ishdir.
6. Iqtisodiy ko‘rsatkichi. Ayrim kameralar narxi juda qimmat, jahondagi 
bir nechagina laboratoriyalar ega.
145

---

Hozirgi vaqtda ko6plab detektorlar mavjud, muhim turlari 5.2-jadvaIda 
keltirilgan.