Zar sochuvchi daryo

1-jadval
Cho‘l va vohadagi bug‘lanish miqdori (mm hisobida) (Borisov, 1975)

Landshaft	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	Jami
Cho‘l	70	120	210	380	440	430	210	110	50	2020
Voha	40	80	120	150	160	150	80	50	30	860

Vohalardagi oqar suvlarning aksariyati ekinlarni sug‘orishga sarflanadi. Natijada, uning ko‘pgina qismi zaminga singib, yer osti suvlari sathi, tartibi va tarkibiga ta’siri etadi. Bu esa o‘z o‘rnida landshaftning boshka unsurlarini ham o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Eng avvalo tuproq qatlamining suv, issiqlik va biologik tartibi o‘zgaradi. Avtomorf tuproqlar o‘rnida gidromorf tuproqlar vujudga keladi. Cho‘l va chala cho‘llardagi sur qo‘ng‘ir, bo‘z va boshqa tuproqlar o‘rnini, endi o‘tloq-botqoq, botqoq, sug‘oriladigan bo‘z tuproq va sho‘rhoklar egallaydi. O‘zbekistondagi qadimdan sug‘orilinib kelinayotgan vohalar (Xorazm, Buxoro, Zarafshon, Toshkent va h.k.)dagi tuproqlarning tuzilishi butunlay o‘zgargan. Ular tarkibidagi azot miqdori 4-5 marta ko‘p bo‘lib, tabiiy tuproqlardan keskin farq qiladi.

Vohalar suv havzalariga yaqin bo‘lganligi, ularda sug‘orish shahobchalari (kanal, ariq, zovurlar)ning ko‘p va zichligidan uning mikroiqlimi va zamin-tuproq qatlami o‘ziga xosdir. Bu omillar vohalarda turli - tuman o‘simliklarning o‘sishiga qulay sharoit yaratadi. Voha o‘simliklarining shakllanishida insonning faoliyati juda katta. U ko‘plab madaniy o‘simlik navlarini yaratadi va keng yoyadi. Vohalarning asosiy maydonlarida texnik, oziq-ovqat va yem-xashak ekinlari ekiladi. Mevali va manzarali daraxtlar mavjud. Madaniy ekinlar bilan birga ko‘plab begona o‘tlar ham uchraydi. Suv havzalari o‘simliklarga ancha boy.
Vohalarning hayvonot olamiga, u yerdagi o‘simlik qoplamining o‘zgarganligiga umuman inson ta’siri juda sezilarlidir. Vohalardagi hayvonot dunyosining shakllanishida to‘qay va tog‘-o‘rmon hayvonlari vakillarining salmog‘i katta. U yerdagi turli imoratlar, sun’iy daraxtzorlar va pichanzorlar ko‘plab hayvonlar uchun makondir. Vohalarda yovvoyi yirik sut emizuvchilar deyarli uchramaydi, ko‘plari kishilar bilan totuv yashaydigan, ularning himoyasiga muhtoj yoki insonlar hisobiga kun kechiradigan hayvonlardir. Ular orasida ko‘plab qishloq xo‘jaligi ekinlarining zararkunandalari ham yashaydi. Shu bilan birga ayrimlari insonlar va uy hayvonlariga turli yuqumli kasalliklarni ham tarqatadi (Xodjimatov, 1991, 9-11-b.).

2.