Zar sochuvchi daryo

Muammoninig to‘rganilganlik darajasi. Zarafshon daryosi O‘rta Osiyo daryolari orasida eng tekshirilgan va batafsil o‘rganilgan daryolardan hisoblanadi. Zarafshon daryosining gidrografyasi, gidroldogik rejimi A.P. Fedchenko, P.A. Aminov, D.K. Mishenkov, N.E. Regel, I.V. Mushketov, L.S. Borshevskiy, I.P.Preobrajenskiy va boshqalar tomonidan o‘rganilgan. Olib borilgan tekshirishlar va kuzatishlar natijasida ko‘plab ta’lumotlar to‘plangan.
O‘rta Osiyo gidrometeorologik ilmiy tekshirish instituti xodimlari tomonidan Zarafshon muzligiga kompleks ekspeditsiya tashkil etilgan. Bu ekspeditsiyaga L.K. Davidov rahbarlik qilib, muzlik to‘g‘risida ko‘plab matyeriallar to‘plagan. L.K. Davidov va M.V. Kosarev Zarafshon muzligining quyi qismida s’emka ishlarini amalga oshirgan.
1946 yilda Leningrad davlat univyersitetining geografiya fakulteti xodimlari Zarafshon daryosining yuqori tog‘li qismiga ekspeditsiya tashkil etib, katta miqdorda gidrologiya va meteorologiyaga oid matyeriallar to‘plab, ularni sistemalashtirgan. Olib borilgan amaliy tadqiqot ishlarining natijalari geografik va gidrologik jurnallarda chop etilgan.
1958-1959 yillarda Samarqand davlat uniyersitetining tabiiy geografiya kafedrasining xodimlari N.I. Leonov rahbarligida ilmiy ekspeditsiya ashkil etilgan. Bu ekspeditsiya rekognossirovka xaraktyeriga ega bo‘lib, uning ishtirokchilari Zarafshon daryosining yuqori tog‘li qismida va quyi tekislik qismida kuzatish ishlarini olib borgan. To‘plangan dala tekshirish matyeriallarining ilmiy va amaliy ahamiyati ekspeditsiya rahbarining hisobotida batafsil yoritilgan.
Zarafshon daryosi va uning irmoqlarini gidrografiyasi, o‘rtacha yillik oqimi, yil davomida o‘zgarishi A.S. Saidov tomonidan o‘rganilgan. SHu bilan birga Zarafshon vodiysida joylashgan ko‘llar va barpo etilgan irrigatsion inshootlar to‘g‘risida ham ma’lumotlar byerilgan. Zarafshon daryosining suv balansi, gidrogarafik rejimi va fasillar bo‘yicha o‘zgarishi X.Siddiqov tomonidan tadqiq etilgan. S.A. Haydarov va D.N. SHirinboev o‘zlarining ishlarida Zarafshon daryosida va uning irmoqlarida shakillanadigan suv resurslarining asosiy manbai iqlim omili, xususan atmosfyera yog‘inlari ekanligini asoslab byergan.
O‘zbekistonda va Zarafshon vodiysida irrigatsiyaning shakillanishi va rivojlanishi A.M. Mamedov, S.M. Mamarasulov, V.L. SHuls, R. Mashrapov va boshqalarning ilmiy ishlarida yoritilgan. Quyi Zarafshon vodiysining sug‘orilish tarixi A. Muhammadjonov ishlarida, Samarqand vohasida irrigatsiyaning rivojlanishi tarixi M.M. Tagiev asarida o‘z ifodasini topgan. Lekin, yuqorida izoh byerib o‘tilgan ishlarda Zarafshon vodiysida keng vodiylarning shakillanishida va barqaror rivojlanishida irrigatsion inshootlarning roli yoritilmagan.